اگر گفته شود مرقد مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) تکه‌ای از بهشت بر روی زمین است، سخنی گزاف نیست. این آستان قدسی، پیشینه‌ای کهن و تاریخی پربار در دل خود نهفته دارد. گزارش حاضر می‌کوشد در چند بخش، به تفصیل به این تاریخچه و شکوه معنوی بپردازد. بخش نخست این مجموعه به معرفی اتاق ضریح و سیر تاریخی آن اختصاص دارد.
ویژگی‌های روضه منوره و ضریح مرقد مطهر علوی
اتاق ضریح مرقد مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) جایگاه اصلی پیکر مطهر آن حضرت است و در برگیرندهٔ ضریح شریف، صندوق خاتم و فضای پیرامونی آن می‌باشد.
حرم مطهر علوی یا ضریح مطهر علوی تقریبا در وسط صحن قرار دارد. بنای آن به‌صورت مربعی ساخته شده است. مساحت اتاق حرم حدود ۱۷۷ مترمربع و ارتفاع دیوارهای پیرامون مزار شریف به حدود ۲۲ متر می‌رسد.
قبه‌ای که بالای آن قرار دارد، بر چهار رکن یا ستون استوار است و مابین هریک از این ستون‌ها چهار ایوان بزرگ و مرتفع وجود دارد که ضریح مطهر را از چهار طرف در برگرفته است.
قبهٔ حرم مطهر از درون با کاشی‌های زیبا و نفیس پوشانده شده است و در پیرامون گلوگاه آن، دو سورهٔ مبارکهٔ «فجر» و «نبأ» به خطی دل‌انگیز نگاشته شده است. همچنین ابیاتی از قصیدهٔ «عینیه» سرودهٔ «ابن ابی‌الحدید معتزلی» بر آن نقش بسته است.
روضه یا حرم مطهر علوی با دقت در نقش‌ونگارها، منبت‌کاری‌های ظریف و هماهنگی رنگ‌ها، جلوه‌ای ویژه یافته و بی‌تردید از شاهکارهای هنر معماری اسلامی به‌شمار می‌آید.
دیوارهای حرم مطهر علوی با آینه‌های درخشان و نقوش هندسی زیبا آراسته شده و زوایای شکستهٔ آینه‌کاری‌ها، جلوه‌ای خیره‌کننده به فضای درونی بخشیده است.
ایوان‌های حرم نیز با نوارهای میناکاری و معرق‌کاری‌شده تزیین شده‌اند که بر روی آن‌ها آیاتی از قرآن کریم نوشته شده است. در کنار ایوان‌ها نیز ابیاتی از اشعار «عبدالباقی العمری» شاعر موصلی، و «سید رضا الهندی» شاعر نجفی، به چشم می‌خورد.
کف حرم مطهر با سنگ مرمر گران‌بها پوشیده شده و دیوارها نیز تا ارتفاع دو متر با همین سنگ‌های مرمرین تزیین گردیده‌اند.
در چارچوب برنامهٔ جامع بازسازی و نوسازی آثار و نشانه‌های حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به همت تولیت آستان مقدس علوی، اقدامات گسترده‌ای در زمینهٔ مرمت، نوسازی و نگهداری آینه‌کاری‌ها، میناکاری‌ها و کاشی‌کاری‌های اتاق حرم مطهر انجام گرفته است.
علاوه بر این، با نظارت و اشراف معاونت فنی و مهندسی آستان مقدس، لوسترهای جدید و باشکوهی در اتاق حرم مطهر نصب شد. در ادامهٔ این طرح، سنگ‌های مرمر دیوارها و کف حرم با مرمر سبز رنگ و نفیسی تعویض گردید. همچنین، آینه‌کاری‌های قدیمی پس از برداشته شدن و ترمیم دیوارها، با طرح‌هایی جدید اما هماهنگ با نقش‌ونگارها و اشکال هندسی پیشین جایگزین شدند تا اصالت هنری فضا حفظ شود.
روضه یا صحن مطهر در حال حاضر دارای هشت درِ طلایی گران‌بهاست که از چهار ورودی اصلی به سوی اتاق مرقد مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) گشوده می‌شوند. این درهای طلا جایگزین درهای نقره‌ای پیشین شده‌اند و از مهم‌ترین ویژگی‌های آن‌ها دقت بی‌نظیر در ساخت، هنر ظریف طلاکاری و تزیین با نقوش گل، بوته و شاخه‌های سبزه است. بر روی این درها آیاتی از قرآن کریم، احادیث شریف و ابیاتی از قصاید مذهبی نقش بسته است که بر شکوه و قداست این مکان مقدس افزوده‌اند.
مشخصات روضه منورهٔ حرم امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)
«عبدالهادی ابراهیمی»، عضو هیئت‌مدیره آستان مقدس علوی و کارشناس آثار باستانی حرم مطهر، درباره ویژگی‌های کلی اتاق ضریح چنین می‌گوید:
حرم مطهر علوی حقیقتاً قطعه‌ای از بهشت است؛ جایی که جلوه‌گاه تلفیق تمامی هنرهای معماری اسلامی در ادوار گوناگون تاریخی است. در این مکان مقدس، زیبایی مهندسی، ظرافت نقش‌ونگارها و خطوط تذهیبی در کنار کتیبه‌های قرآنی و اشعار مذهبی، جلوه‌ای یگانه و چشم‌نواز پدید آورده‌اند.
مساحت روضه منوره یا اتاق حرم مطهر حدود ۱۷۷ مترمربع و ارتفاع دیوارهای آن نزدیک به ۱۲/۵ متر است. میان مزار شریف و فضای داخلی حرم، پنجره‌هایی قرار دارد که بر فراز آن‌ها قبه‌ای داخلی بنا شده است. این قبه دارای دوازده پنجره است که به‌صورت نمادین، یادآور دوازده امام معصوم (علیهم‌السلام) است.
پوشش داخلی قبه با کاشی‌هایی نفیس و رنگارنگ مزین شده که قدمت آن به دوران نادرشاه افشار بازمی‌گردد. میناکاری‌ها و معرق‌کاری‌های این بخش از زیباترین و ارزشمندترین نمونه‌های هنر اسلامی در میان عتبات عالیات به‌شمار می‌آیند.
در جای‌جای قبه و دیوارهای حرم مطهر، کتیبه‌هایی از آیات قرآن کریم و قصاید مذهبی دیده می‌شود. در میان آن‌ها، دو سورهٔ مبارکهٔ «فجر» و «نبأ» جایگاه ویژه‌ای دارند؛ به‌گونه‌ای که سورهٔ «فجر» بر نوار گلویی بالای قبه و سورهٔ «نبأ » بر نوار پایین‌تر، در زیر پنجره‌ها نگاشته شده است. این کتیبه‌های قرآنی در سال ۱۳۷۰ هجری قمری به همت استاد سید احمد مصطفوی بازنویسی، ترمیم و مجدداً نصب شدند.
در نوار گلویی پایین نوشته‌هایی به رنگ زرد وجود دارند که ابیاتی از قصیدهٔ جاودان «عینیه» سرودهٔ «ابن ابی‌الحدید معتزلی»، صاحب تفسیر مشروح «نهج البلاغه» است. این قصیده با این بیت شعر شروع می‌شود:
یا برق ان جنت الغری فقل له ** اتراک تعلم من بارضک مودع
تا آنجا که آمده است:
فیک الامام المرتضی فیک ال ** وصی المجتبی فیک البطین الانزع
افزون بر آن، ملاحظه می‌کنیم که ابیاتی در بالاترین نقطه ورودی‌های چهارگانه از «عبدالباقی العمری»، شاعر موصلی و سید «رضا الهندی»، شاعر نجفی وجود دارد.
علاوه بر این، سوره‌های قرآن کریم نیز بر ایوان‌های بزرگ حرم مطهر نگاشته شده‌اند. این کتیبه‌های قرآنی در سال ۱۴۲۹ هجری قمری به همت تولیت آستان مقدس علوی بازسازی شدند، بدون آن‌که در متن سوره‌ها تغییری ایجاد شود و اصالت آن‌ها کاملاً حفظ گردید. نگارش و بازآفرینی این آیات شریفه را استاد موحد بر عهده داشته است.
آنچه در رواق‌ها و فضای درونی حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بیش از هر چیز جلب توجه می‌کند، جلوه‌ی چشم‌نواز آینه‌کاری و مشبک‌کاری‌های نفیس آن است. این دو شیوه‌ی تزیینی از شاخصه‌های برجسته‌ی دوره‌ی قاجاریه به شمار می‌آیند و آینه‌کاری حرم در ابتدای قرن سیزدهم هجری قمری انجام گرفته است.
در این‌باره، «شیخ جعفر محبوبه» نیز در آثار خود به سندی تاریخی اشاره می‌کند که در قالب تاریخ شعری بر ستون جنوبی ایوان غربی حرم ــ در داخل رواق ــ حک شده است. در آن بیت چنین آمده است:
کل من یسأل عن تاریخها ** هی صرح من قواریب ممرده
این بیت حاوی عدد ابجدی ۱۲۰۴ هجری قمری است که به عنوان تاریخ اجرای نخستین آینه‌کاری حرم شناخته می‌شود.
همان‌گونه که اشاره شد، این آینه‌کاری‌ها در سال ۱۳۷۰ هجری قمری به دستور محمدرضا پهلوی، شاه وقت ایران، مورد بازسازی و نوسازی قرار گرفتند. در جریان این عملیات مرمتی، بخشی از آثار و نوشته‌های تاریخی پیشین، از جمله همان تاریخ شعری، از میان رفت.
با گذر زمان، برخی از قطعات آینه و شیشه‌ها ممکن است دچار شکستگی یا فرسودگی شوند. از این‌رو، تولیت آستان مقدس علوی همواره به‌طور مستمر برنامه‌هایی برای مرمت، بازسازی و نگهداری این تزیینات ظریف در دست اجرا دارد تا جلوه‌ی هنری و اصالت تاریخی حرم حفظ شود.
زمین و سطح حرم مطهر علوی
از سوی دیگر، اگر بخواهیم دربارهٔ زمین و سطح حرم مطهر علوی سخن بگوییم، باید یادآور شد که در گذشته، کف حرم با سنگ‌های نجفی قدیم پوشیده شده بود؛ سنگ‌هایی که از دریای نجف استخراج و به حرم آورده شده بودند. نخستین تغییر در پوشش سطح حرم مطهر در سال ۱۳۵۹ هجری قمری به دست طاهر سیف‌الدین، از رهبران طایفهٔ اسماعیلی، صورت گرفت. در این بازسازی، سنگ‌های پیشین برداشته و کف حرم با مرمر ایتالیایی جایگزین شد.
از جمله اقدامات بازسازی و نوسازی حرم مطهر علوی که تولیت آستان مقدس علوی دست به آن زد، تغییر و تعویض سنگ‌های مرمر قدیمی با سنگ‌های مرمر بسیار ارزشمند اونیکس سبز بود که علاوه بر سطح، دیوارها نیز تا ۲ متر با این نوع از سنگ پوشانده شدند.
در مورد لوسترهای حرم مطهر علوی نیز باید گفت که در گذشته، پادشاهان، سلاطین و امیران مسلمان، از روی ارادت و احترام به آستان امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ارزشمندترین اموال و هدایای خود را به این حرم مطهر تقدیم می‌کردند. از جملهٔ این نذورات گران‌سنگ، لوسترها و قندیل‌های ساخته‌شده از طلا و نقره بودند.
بر اساس تصاویر تاریخی و اسناد موجود، این لوسترها و قندیل‌ها در روزگار گذشته درون رواق‌ها و فضای اصلی حرم مطهر آویخته بوده‌اند و جلوه‌ای باشکوه به فضای حرم می‌بخشیده‌اند. اما در حال حاضر، به‌منظور حفظ و نگهداری بهتر، این آثار نفیس در انبارهای آستان مقدس علوی نگهداری می‌شوند.
اما لوستر بزرگی که در بالاترین نقطهٔ ضریح و بر روی قبهٔ داخلی حرم آویزان است، یکی از آثار نفیس و شاخص حرم مطهر به شمار می‌آید. این لوستر از کریستال ساخته شده و با آبکاری طلا پوشیده شده است و به‌عنوان لوستری نمادین شناخته می‌شود. طول آن به ۸ متر می‌رسد و دارای سه طوق است. این اثر هنری در ایران و در شهر مشهد ساخته شده و در سال ۱۴۲۸ هجری قمری در مکان فعلی نصب گردید.
ادامه دارد ...
