آیا می‌دانید داستان ایوان علما چیست و چرا به این نام نامیده شد و چه کسانی در این ایوان به خاک سپرده شده‌اند؟
ایوان علما که در گذشته به نام مقام علما شناخته می‌شد، به دلیل تعداد زیادی از علمای شیعه که در آن به خاک سپرده شده‌اند، به این نام معروف شد. در این ایوان و اطراف آن، ده‌ها تن از عالمان برجسته شیعه آرام گرفته‌اند.
این ایوان در مقایسه با سایر ایوان‌های حرم از وسعت و گستردگی بیشتری برخوردار است و از دیوار شمالی حرم مطهر علوی مشرف می‌باشد. عرض ایوان حدود ۶ متر، عمق آن ۳ متر و ارتفاع بالاترین نقطهٔ قوس آن تقریباً ۱۰ متر است. ایوان علما در روبروی ایوان بزرگ شمالی و مقبرهٔ سید محمدکاظم یزدی (قدس‌سره) قرار دارد، که بر اهمیت تاریخی و معنوی آن می‌افزاید.
ارزش معماری ایوان علما
عبدالهادی ابراهیمی، عضو هیئت مدیرهٔ آستان مقدس علوی و کارشناس آثار تاریخی و باستانی حرم مطهر حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، دربارهٔ ارزش معماری ایوان علما توضیحاتی ارائه کرده است.
حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) شامل سه ایوان اصلی است: ایوان شرقی بزرگ که به «ایوان طلا» معروف است. «ایوان علما» که مشرف به جهت شمالی حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است و مقابل آن، در جهت جنوب «ایوان ناودان طلا» قرار دارد.
با بازگشت به دورهٔ صفوی، ایوان علما در واقع یکی از درهای حرم مطهر محسوب می‌شده که از محوطهٔ شمالی صحن و از طریق رواق شمالی به حرم می‌رسیده است. شاهد این موضوع، کاشی‌های بالای ایوان است که از دوران افشاری باقی مانده و آیهٔ قرآنی «ادخلوها الباب سجدا» را در خود جای داده‌اند. این نشانهٔ آشکار نشان می‌دهد که ایوان علما در گذشته یکی از درهای فعال منتهی به حرم مطهر علوی بوده است.
این ایوان، همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، درست در مقابل ایوان بزرگ شمالی قرار دارد. ایوان شمالی که در سمت چپ آن، پیکر علامه سید محمدکاظم یزدی آرام گرفته، در حقیقت ایوان طوسی اصلی در بنای دورهٔ صفوی به‌شمار می‌آمد.
به بیان دیگر، درِ جدیدی که امروزه با نام «باب طوسی» شناخته می‌شود، در گذشته وجود نداشت و در سال‌های بعد ساخته شد. این در، در جریان طرح نوسازی و بازسازی حرم در سال ۱۳۷۳ قمری گسترش یافت و به مناسبت تاج‌گذاری ملک فیصل دوم به‌صورت رسمی افتتاح گردید.
ویژگی‌های فنی و مهندسی ایوان علما
عبدالهادی ابراهیمی درباره ویژگی‌های فنی و مهندسی ایوان علما چنین می‌گوید:
ایوان علما از نظر ساختار مهندسی، نوع و کیفیت کاشی‌های به‌کاررفته، و نیز ظرافت کاشی‌کاری‌های انجام‌شده، دقیقاً مشابه و متقارن با ایوان ناودان طلا در بخش جنوبی صحن مطهر علوی است.
ارزش تاریخی و هنری کاشی‌های این ایوان در آن است که قدیمی‌ترین نمونه‌های کاشی و کاشی‌کاری موجود در حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را در خود جای داده است. بازسازی این کاشی‌کاری‌ها به‌دستور گوهرشاد بیگم، همسر نادرشاه افشار، انجام شد. عملیات بازسازی از سمت جنوبی حرم آغاز شد و بر اساس کتیبه‌های موجود، تاریخ اجرای آن به سال ۱۱۶۰ هجری قمری باز می‌گردد.
لبه‌های ایوان علما با نوارهایی بافته‌شده از کاشی‌های نفیس تزئین شده است که بر روی آن‌ها آیاتی از قرآن کریم و اشعاری از قصیدهٔ قوام‌الدین قزوینی نگاشته شده است. نام خوش‌نویس این آیات و اشعار نیز در کتیبه‌ها ثبت شده و متعلق به کمال‌الدین حسین گلستانه است.
به همین سبب، بر حفظ و نگهداری این کاشی‌ها تأکید فراوان می‌شود؛ زیرا افزون بر ارزش هنری و مذهبی، از دیدگاه تاریخی نیز بسیار اهمیت دارند. ثبت تاریخ و نام هنرمندان بر روی این کاشی‌ها، امکان شناسایی و تعیین دقیق قدمت آثار هنری صحن مطهر علوی را فراهم می‌کند.
دلیل نامگذاری این ایوان به ایوان علما
ابراهیمی در توضیح علت نامگذاری این ایوان به ایوان علما و معرفی شخصیت‌های برجسته‌ای که در آن به خاک سپرده شده‌اند، چنین می‌گوید:
افتخار خاکسپاری در صحن مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نعمتی بزرگ و افتخاری بی‌بدیل است. از همین‌رو، این صحن شریف، با محوطه‌ها، حجره‌ها و شبستان‌های پیرامونی خود، آرامگاه هزاران تن از بزرگان است که توفیق دفن در جوار مولای متقیان را یافته‌اند.
در میان آنان، نام‌های درخشانی از علما، فقها، ادیبان، شاعران، اندیشمندان و حتی سلاطین و پادشاهانی به چشم می‌خورد که در ساخت و آبادانی حرم مطهر امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) نقش داشته‌اند؛ از جمله عضدالدوله دیلمی، حاکم نامدار آل بویه، که از نخستین بانیان و مشوقان گسترش و بازسازی این آستان مقدس بود.
به همین سبب، این ایوان که محل دفن شماری از بزرگان علم و فقاهت است، به نام ایوان علما شهرت یافته است.
همانطور که گفته شد، این ایوان به دلیل خاکسپاری تعداد زیادی از علما و فقها در آن به ایوان علما معروف شد.
از جمله شخصیت‌های برجسته‌ای که در این ایوان آرمیده‌اند، می‌توان به «علامه شیخ احمد جزائری» نویسندهٔ کتاب «دلائل الاحکام»، «علامه شیخ محمدمهدی نراقی» نویسندهٔ کتاب معروف «جامع السعادات»، همچنین پسر ایشان «علامه شیخ احمد نراقی» نویسندهٔ کتاب «مستند الشیعه فی احکام الشریعه» اشاره کرد.
از دیگر بزرگان مدفون در این مکان مقدس، «علامه سید علی داماد» است که از علمای برجسته و صاحب‌نام زمان خویش به‌شمار می‌رفت.
ویژگی‌های ایوان علما
ایوان علما دارای دو قوس نزدیک به یکدیگر است؛ یکی در بخش بیرونی و دیگری در بخش درونی ایوان قرار دارد. این دو قوس با نقوشی ظریف و بافتی پیچیده آراسته شده‌اند که در انتهای خود، در پایهٔ قوس‌ها، به طرحی به‌شکل گلدانی کوچک و زیبا ختم می‌شوند.
فاصلهٔ میان دو قوس ایوان علما با کاشی‌های نفیس کربلایی منقش پر شده است. در بخش میانی و بالایی قوس‌ها، آیاتی از سوره مبارکه «الرحمن» با خطی زیبا نگاشته شده است. بیشتر سطح نمای ایوان نیز با کاشی‌های ویژه کربلایی پوشانده شده که از نظر طرح و رنگ جلوه‌ای چشم‌نواز به بنا بخشیده‌اند.
در مرکز نمای ایوان، کاشی‌کاری‌هایی به شکل قوس و گنبد دیده می‌شود که با نقوش گل و بوته‌های اسلیمی تزئین شده‌اند. پیرامون این قوس‌ها نیز ابیاتی از اشعار قوام‌الدین قزوینی نگاشته شده است که با ظرافت، ترکیب هنری و معنوی ایوان را کامل می‌کند.
افزون بر این، اشعار قوام‌الدین قزوینی در اطراف آیات قرآنی دیگر بخش‌های ایوان نیز دیده می‌شود. نویسنده و خوش‌نویس این آثار، کمال‌الدین حسین گلستانه است و بر اساس کتیبه‌های موجود بر روی کاشی‌ها، تاریخ اجرای آن‌ها به سال ۱۱۶۰ هجری قمری بازمی‌گردد.
ایوان علما همچون دیگر ایوان‌های حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، دارای دری باشکوه است که بر روی آن نقوش هندسی ظریف، قوس‌ها و کمان‌های برجسته کوچک کار شده است. این تزئینات از بخش بالایی قوس آویزان بوده و جلوه‌ای چشم‌نواز به ایوان می‌بخشند و زیبایی آن را دوچندان می‌کنند.
آن‌چه این ایوان را از دیگر ایوان‌های حرم متمایز می‌سازد، وجود پنجره‌ای بزرگ و منحصربه‌فرد در میانهٔ آن است؛ پنجره‌ای که با شبکه‌ای از توپک‌های نقره‌ای درشت و درخشان پوشیده شده و ظاهری باشکوه به نمای ایوان داده است.
این درِ باشکوه در مرکز ایوان قرار دارد و به اتاقی کوچک گشوده می‌شود که در واقع یکی از رواق‌های شمالی حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به شمار می‌آید.
ایوان علما نه تنها محلی برای دفن بزرگان است، بلکه نمادی از هنر، تاریخ و معنویت حرم مطهر مولای متقیان نیز به شمار می‌آید. به طوریکه جلوه‌های معماری، کاشی‌کاری‌های نفیس و نقش‌های هنری آن، هر بیننده‌ای را به تأمل و تحسین وا می‌دارد.
