بهترین منبع برای شناخت بهتر این امام همام در این روز مبارک، کلام گوهربار ایشان است. جایی که در حساس‌ترین موقعیت زمانی و مکانی، در خطبه‌ای کوبنده در دمشق به معرفی خود پرداخته و با گفتاری شیوا و رسا، کاخ یزید را بر سرش آوار می‌سازد.
جهت آشنایی بیشتر با محتوای خطبه و علتی که امام سجاد (علیه‌السلام) را بر قرائت آن مصمم کرد، در ادامه بخش مهمی از شرح خطبه در بیان فضائل حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و مجاهدت‌های ایشان در راه اسلام بیان شده است.
موضوعات بیان شده در خطبۀ امام سجاد (علیه‌السلام)
خطبۀ حضرت سجاد (علیه‌السلام) در دمشق و در فضای اسارت، شامل بیان فضائل و معرفی حسب و نسب ایشان است. اوج این خطابۀ با ارزش نیز مربوط به بخشی است که حضرت علی بن الحسین (علیه‌السلام) با فصاحت و بلاغت تمام در مدح حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) سخنانی را ایراد می‌کند که بینش اهل شام را نسبت به اهل‌بیت (علیهم‌السلام) کاملاً تغییر می‌دهد.
در ابتدای خطبۀ حضرت سجاد (علیه‌السلام) به فضایل و دلایل برتری خاندان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نسبت به دیگر مردم اشاره می‌کنند. سپس حسب و نسب خویش را با برترین توصیفات، برای مردمی که ایشان را نمی‌شناختند، بازگو می‌کنند. خود را فرزند پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) معرفی می‌کنند تا مردمی که اطلاعی نداشتند، دریابند که در واقعۀ عاشورا خون برترین انسان‌ها و فرزندان رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، بر زمین ریخته شد. در بخشی از خطبه به بیان افتخارات خاندان خویش در خدمت بـه اسلام سخن می‌رانند، و اما بیش از نیمی از خطبۀ امـام سـجاد (علیه‌السلام) در شـام، به بیان و معرفی جامع و کامل شخصیت و فضائل حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌پردازد.
مذمت امیرمؤمنان؛ دلیل خطبه خواندن امام سجاد (علیه‌السلام) در مجلس یزید
در حضور مردم شام، یزید ملعون خطیبی را بر منبر فرستاد تا در تمجید آل ابی‌سفیان و مذمت حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و اولادش سخن براند. خطیب در بدگویی از حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و امام حسین (علیه‌السلام) کم نگذاشت. یزید وقتی با درخواست حضرت سجاد (علیه‌السلام) برای سخن گفتن با مردم مواجه شد، به دلیل ترسی که از افشاگری‌های امام و نفوذ کلام ایشان داشت، به این کار رضایت نداد. اما در نهایت بر اثر پافشاری شامیان، یزید موافقت کرد که امام سجاد (علیه‌السلام) به منبر برود. حضرت سجاد (علیه‌السلام) با سخنرانی کوبنده و اثرگذار در جواب خطیب، به بیان فضائل حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) پرداخت. این خطبه که بخش بیشتری از آن در توصیف حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است، بازتاب وسیعی در شام داشت، و خط مشی امویان را نزد مردم زیر سوال برد.
متن خطبۀ حضرت سجاد (علیه‌السلام) در شأن حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)
حضرت سجاد (علیه‌السلام) با توجه به فضای حاکم بر مجلس یزید، که احتمال ممانعت با سخنرانی طولانی ایشان وجود داشت، ترجیح دادند جامعیت شخصیت و فضائل حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را، هرچند با عبارات و کلمات کوتاه بیان کنند. مانند؛ خیفی، مکی، شجری، سیفین (دو شمشیر) رمحین (دو نیزه) و ... .
حضرت علی بن الحسین (علیه‌السلام) در این خطبه، حدود هفتاد فضیلت و شرافت را برای حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) برشمرده‌اند.
بخشی از خطبۀ حضرت سجاد (علیه‌السلام) که در وصف و مدح حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است، به شرح زیر می‌باشد:
«أنَا ابنُ المُحامي عَن حَرَمِ المُسلِمينَ، وقاتِلِ النّاكِثينَ وَالقاسِطينَ وَالمارِقينَ، وَالمُجاهِدِ أعداءَهُ النّاصِبينَ، وأفخَرِ مَن مَشى مِن قُرَيشٍ أجمَعينَ، وأَوّلِ مَن أجابَ وَاستَجابَ للَّهِ مِنَ المُؤمِنينَ، وأقدَمِ السّابِقينَ، وقاصِمِ المُعتَدينَ، ومُبيرِ المُشرِكينَ، وسَهمٍ مِن مَرامِي اللَّهِ عَلَى المُنافِقينَ، ولِسانِ حِكمَةِ العابِدينَ، ناصِرِ دينِ اللَّهِ، ووَلِيِّ أمرِ اللَّهِ، وبُستانِ حِكمَةِ اللَّهِ، وعَيبَةِ عِلمِ اللَّهِ، سَمِحٌ سَخِيٌّ، بُهلولٌ زَكِيٌّ أبطَحِيٌّ رَضِيٌّ مَرضِيٌّ، مِقدامٌ هُمامٌ، لاصابِرٌ صَوّامٌ، مُهَذَّبٌ قَوّامٌ، شُجاعٌ قَمقامٌ، قاطِعُ الأَصلابِ، ومُفَرِّقُ الأَحزابِ، أربَطُهُم جَناناً، وأطبَقُهُم عِناناً، وأجرَأَهُم لِساناً، وأمضاهُم عَزيمَةً، وأشَدُّهُم شَكيمَةً، أسَدٌ باسِلٌ، وغَيثٌ هاطِلٌ، يَطحَنُهُم فِي الحُروبِ - إذَا ازدَلَفَتِ الأَسِنَّةُ، وقَرُبَتِ الأَعِنَّةُ - طَحنَ الرَّحى، ويَذرُوهُم ذَروَ الرّيحِ الهَشيمِ، لَيثُ الحِجازِ، وصاحِبُ الإِعجاز، وكَبشُ العِراقِ، الإِمامُ بِالنَّصِّ وَالاستِحقاقِ، مَكِّيٌّ مَدَنِيٌّ، أبطَحِيُّ تِهامِيٌّ، خَيفِيٌّ عَقَبِيٌّ، بَدرِيٌّ اُحُدِيٌّ، شَجَرِيٌّ مُهاجِرِيٌّ، مِنَ العَرَبِ سَيِّدُها، ومِنَ الوَغى لَيثُها، وارِثُ المَشعَرَينِ، وأبُو السِّبطَينِ الحَسَنِ وَالحُسَينِ، مَظهَرُ العَجائِبِ، ومُفَرِّقُ الكَتائِبِ وَالشِّهابُ الثّاقِبُ، وَالنّورُ العاقِبُ، أسَدُ اللَّهِ الغالِبُ، مَطلوبُ كُلِّ طالِبٍ، غالِبُ كُلِّ غالِبٍ؛ ذاكَ جَدّي عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ.»
«منم فرزند حمایت‌کننده از حریم مسلمانان و کسی که با پیمان‌شکنان و ستمگران و خوارج پیکار کرد و با دشمنان ناصبی‌اش جنگید، و پرافتخارترین فرد قریش، و نخستین کس از مؤمنان که خدا را لبیک گفت. پیشگام‌ترینِ پیشگامان، درهم کوبندۀ تجاوزگران، بنیان‌کن مشرکان، و تیری از تیرهای خدا بر ضد منافقان، زبان حکمت عابدان، یاور دین خدا، ولی امر خدا، باغ حکمت خدا و ظرف علم خدا، جوانمرد و بخشنده. بزرگوار و پاکیزه‌ای از سرزمین بطحا، راضی به حکم خدا و مورد رضای پروردگار. پیش آهنگ، رادمرد، شکیبا و بسیار روزه‌دار. پاکیزه و استوار، دلاور و پربخشش. برکنندۀ ریشۀ ستمگران؛ پراکنده‌ساز احزاب. از همه مهربان‌تر، بخشنده‌تر و زبان‌آورتر، مصمم و سرسخت‌تر. شیر ژیان، ابر پرباران که هر گاه در میدان جنگ شرکت می‌کرد، دشمنان را درهم می‌شکست و آنان را چونان آسیاب خرد می‌کرد و چون تند باد، دشمنان را به سان خار و خاشاک، پراکنده می‌ساخت. شیر حجاز، صاحب اعجاز، سپهسالار عراق، امام (علیه‌السلام) به نص و استحقاق، مکی، مدنی، ابطحی، تهامی، خیفی، عقبی، بدری، احدی، شجری، مهاجری، سرور مردم عرب و شیر میدان کارزار. وارث مشعر و منی، پدر دو سبط حسن (علیه‌السلام) و حسین (علیه‌السلام)، مظهر عجایب، پراکنده‌ساز سپاه‌های زبده، برق جهنده، نور شتابنده، شیر پیروز خدا، خواستۀ هر جوینده و بر هر پیروزی پیروز؛ این جد من، علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) است».
شهامت و روشنگری امام سجاد (علیه‌السلام) با وجود در تنگنا بودن خاندان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) برای تبیین واقعۀ عاشورا و فضای حاکم بر مجلس یزید و همچنین برداشت‌های نادرست اهل شام از حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، پردۀ غفلت را از چشمان ناآگاهان زدود و گوش‌های زنگار گرفتۀ شامیان را با فضایل و شرافت‌های آن امام همام آشنا کرد.
منابع
مناقب ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۲۶۱.
مقتل الحسین، ج۲، ص۷۸.
اللهوف، ص۱۰۹.
الفتوح، ج۵، ص۱۳۳.
