در ادامه معرفی مهم‌ترین آثار صحن و بارگاه امیرالمؤمنین علیه‌السلام، این گزارش به گلدسته‌های صحن شریف و تاریخ آن‌ها می‌پردازد و تلاش می کند به سؤالات مطرح در این زمینه از جمله سبک‌های مهندسی گلدسته‌ها پاسخ دهد و اطلاعاتی مهمی به خواننده ارائه دهد.
گلدسته‌های صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام
این دو گلدسته مانند ستون‌های نورانی هستند که در دو سمت ایوان طلا در ضلع شرقی بارگاه مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام واقع شده‌اند. این دو گلدسته طلایی در دو سمت ایوان طلا قرار گرفته‌اند. این ایوان ورودی اصلی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام محسوب می‌شود و در منطقه محوطه بارگاه مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام قرار دارد که به «طارمه» (طارم) مشهور است.
این دو گلدسته به همراه گنبد مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام از زیباترین و مهم‌ترین بخش‌های معماری آستان مقدس علوی محسوب می‌شوند، چون گلدسته‌ها از عناصر معماری بارز و مهم اماکن مقدس و بارگاه‌های مطهر هستند.
هر گلدسته بر پایه‌ای متکی است که نسبت به سطح زمین بارگاه مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام بیش از 2 متر ارتفاع دارد. این پایه چند ضلعی است و با سنگ مرمر پوشانده شده است. قطر این پایه بالغ بر 3 متر می‌باشد. ارتفاع هر گلدسته هم تقریبا بالغ بر 28 متر است.
از نظر ساخت این گلدسته‌ها به شکل استوانه‌ای ساخته شده‌اند و هر قدر ارتفاع آن افزایش یابد، قطر آن با کاهش می‌یابد. در یک سوم بالایی، این گلدسته‌ها با نواری عریض محصور شده‌اند. روی این نوارها 3 آیه آخر سوره «جمعه» با روکشی طلایی بر روی این بخش آبی رنگ از گلدسته‌ها نوشته شده است.
روی گلدسته ضلع شمالی آیات «یا أیّها الذین آمنوا إذا نودي للصلاة من یوم الجمعة فاسعوا إلی ذکر الله وذروا البیع ذلکم خیر لکم إن کنتم تعلمون. فإذا قضیت الصلاة…» نوشته شده است. روی نوار گلدسته ضلع جنوبی آیات «…فانتشروا في الأرض وابتغوا من فضل الله واذکروا الله کثیرا لعلّکم تفلحون. وإذا رأوا تجارة أو لهوًا انفضّوا إلیها وترکوك قائما قل ما عند الله خیر من اللهو ومن التجارة والله خیر الرازقین» نوشته شده است.
تاریخ گلدسته‌های حرم مطهر علوی
درباره تاریخچه گلدسته‌های حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام «عبدالهادی ابراهیمی»، کارشناس امور معماری و تاریخی بارگاه مطهر علوی علیه‌السلام توضیح می‌دهد:
در زمان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله چیزی به اسم گلدسته نه وجود داشت و نه شناخته شده بود. اما از صدر اسلام و به طور مشخص با آغاز دوره «امویان» گلدسته‌ها وارد معماری اسلامی شد و از آن‌ها به شکلی خاص در اماکن مقدس و مساجد مورد استفاده قرار گرفت و خیلی زود به جزئی لاینفک از هنر معماری اسلامی تبدیل شد. معروف است که از گلدسته‌ها یا مناره‌ها به عنوان برای اذان گفتن استفاده می‌شد، زیرا هدف از تأسیس آن‌ها رساندن صدای مؤذن و درخواست وی از مسلمانان برای برپایی نماز بود.
شکل گلدسته‌ها و نقش و نگارهای روی آن‌ها و همچنین ارتفاع آن‌ها از دوره‌ای به دوره‌ای دیگر در تاریخ و همچنین از کشوری به کشور دیگر فرق می‌کرد. گلدسته‌ها در زمان حکومت امویان به شکل برج‌هایی بودند که بخش افقی آن به شکل مربع بود، چنین گلدسته‌هایی هنوز هم در شمال غربی آفریقا و سرزمین اندلس مورد استفاده قرار دارند. اما در زمان حکومت عباسیان گلدسته شکل دیگری پیدا کرد و بخش افقی آن به شکل دایره‌ای درآمد، در نتیجه گلدسته‌ها استوانه‌ای شکل شدند.
سبک معماری ایرانی از سبک معماری عباسی تأثیر پذیرفت، به همین خاطر گلدسته‌ها یا مناره‌های به عنوان مثال دوره صفویه از نظر شکل ظاهری استوانه‌ای ساخته می‌شدند. هرچه ارتفاع گلدسته‌های افزایش می‌یافت، ظرافت بیشتری به خود می‌گرفت. این کاهش قطر در گلدسته‌ها از نظر مشاهده احساس جلال و عظمت نسبت به ساختمان به بیننده می‌داد. درباره شکل و ظاهر مناره باید گفت که هر گلدسته یا مناره از چند بخش تشکیل شده است: بدنه یا پیکره، اتاق مؤذن، عمق مناره، کلاهک مناره و تاج گلدسته که بر بالای کلاهک قرار دارد.
سبک معماری گلدسته‌های حرم مطهر علوی
از آن‌جا که بنای اصلی صحن و حرم امیرالمؤمنین علیه‌السلام در دوره صفویه و توسط «شاه عباس اول صفوی» ساخته شده است، به همین خاطر سبک معماری آن نیز سبک معماری صفویه است.
بنابراین تاج مناره‌ها و گلدسته‌ها پیازی شکل و بدنه آن‌ها استوانه‌ای شکل با به خدمت گرفتن ظرافت و کاهش قطر به موازات افزایش ارتفاع بود. اما گلدسته‌های بارگاه امیرالمؤمنین علیه‌السلام دارای وجه تمایزهایی است که باعث تفاوت میان آن‌ها و بقیه بارگاه‌های مطهر می‌شود.
در سبک معماری صفوی دوگانه‌ای برای مناره‌ها وجود دارد و این به معنای قرار داشتن گنبد در میان دو مناره است. اما باید استثنایی را هم در نظر بگیریم که در آستان مقدس کاظمین علیهما‌السلام قابل ملاحظه است. در آن‌جا 8 گلدسته وجود دارد که 4 تای آن‌ها بزرگ و 4 تای دیگر کوچک است. اما در خصوص بارگاه مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام استثنای اول این است که ما دو مناره را از ضلع شرقی می‌بینیم، به این جهت که ایوان بزرگ طلا در ضلع شرقی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام قرار دارد. استثنای دوم این است که مناره‌های حرم امیرالمؤمنین علیه‌السلام به اندازه یک و نیم متر کوتاه‌تر از گنبد است. این بدان معناست که ارتفاع گنبد تا گره ساختمان 30 متر است، بنابراین ارتفاع هر مناره نسبت به گره ساختمان 28.5 متر است. هنگامی‌که از گره ساختمان سخن می‌گوییم، تاج را مستثنی کرده و محاسبه نکرده‌ایم.
چرا ارتفاع مناره‌های بارگاه مطهر علوی از گنبد کوتاه‌تر است؟
علت اینکه ارتفاع مناره‌ها در بارگاه مطهر علوی از گنبد کوتاه‌تر است، این است که در ساخت گنبد و بارگاه مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام، «شیخ بهایی» رحمه‌الله اصل تناسب طلایی علم معماری را مراعات و پیاده سازی کرد که تناسب 1.6 است. این نسبتی است که در ساخت بناهای ویژه و خاص کاربرد دارد، به همین دلیل در بنای حرم و بارگاه امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز مراعات و پیاده سازی شد.
درباره گنبد گفته شد که در بنای گنبد از اشکال پنج ضلعی استفاده شده است که برای بیننده ایوان بزرگ و بارگاه از ضلع شرقی که ضلع اصلی است، قابل رؤیت نیست. این شکل‌های پنج ضلعی در بالاترین نقطه گنبد و بالاترین نقطه مناره‌ها پیاده سازی شده‌اند، در چنین وضعیتی اگر گنبد و دو مناره با این ارتفاع نباشند، از این شکل پنج ضلعی منحرف می‌شوند و این از شگفتی‌های کیهان‌شناسی است که شیخ بهایی رضوان‌الله‌علیه آن را پیاده کرده بود.
دو مناره هم مانند گنبد و ایوان بزرگ طلا با کاشی ایرانی آبی پوشیده شده بود، اما پس از پایان دوره حکومت صفویان و رسیدن نادر شاه افشار به قدرت این کاشی کاری‌ها تعویض شدند و جای آن‌ها ورق‌های طلاکاری شده با طلای خالص گرفتند، این اقدام در سال 1156هجری قمری انجام شد. نوشته‌هایی روی مناره‌ها به چشم می‌خورد، اما آن‌چه قابل ملاحظه است، تعداد پنجره‌ها در بالکن مؤذن است که 12 پنجره را شامل می‌شود و این نماد 12 امام معصوم علیهم‌السلام است.
نوشته‌های روی گلدسته‌های بارگاه مطهر علوی
روی گلدسته‌های بارگاه مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام نوشته‌هایی مشاهده می‌شود که منحصر به فرد هستند و مشابه آن‌ها در هیچ‌یک از بارگاه‌های مطهر ائمه و مراقد مطهر وجود ندارد.
در گلدسته‌های بارگاه مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام دو نوار زیر بالکن مؤذن وجود دارد که روی آن‌ها 3 آیه آخر از سوره «جمعه» نوشته شده است و از این کلام خداوند متعال شروع می‌شود: «یا أیّها الذین آمنوا إذا نودي للصلاة في یوم الجمعة…» و با این کلام خداوند متعال پایان می‌یابد: «والله خیر الرازقین». آیات از مناره شمالی آغاز می‌شود و در مناره جنوبی پایان می‌یابد. امضایی از خطاط آیات به نام «مهرعلی» و به همین ترتیب، تاریخ خطاطی مشاهده می‌شود که در پایان آیات ذکر شده و آن را به سال 1156 ارجاع می‌دهد. این تاریخ بیانگر زمان پایان طلاکاری دو مناره می‌باشد.
به جز آیات کلام الله، نوشته‌های دیگری از جمله برخی اشعار نیز روی گلدسته‌های بارگاه مطهر مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام مشاهده می‌شود، از جمله در بالاترین نقطه پایه مناره ضلع شمالی و در جوار مزار «علامه حلی» شعری از شاعری بی نام و نشان وجود دارد. این شعر دارای 5 بیت است و سال تکمیل طلاکاری را تاریخ‌نگاری کرده است. بیت آخر این شعر می‌گوید:
بگفتا مقری طبع نوا سنج *** تعالی شأنه الله اکبر
ترجمه آن می‌شود «خواننده با لحن خود که باعث نوازش ما شد، گفت: تعالی شأنه الله اکبر». منظور از خواننده در اینجا مؤذن است، هنگامی که صدایش دارای پژواک است. خلاصه و مقصود از این سخن این است که تفاوت‌هایی در سبک‌های شعری شاعران در تاریخ‌نگاری منظوم وجود دارد.
معروف است که شاعران هنگامی که در بخشی از شعر خود مجموعه حروفی را می‌نویسند، از آن تاریخ‌نگاری به صورت نظم استخراج می‌شود، این تاریخ پس از کلمه تاریخ یا مشتقات آن ذکر می‌شود. اما در اینجا متفاوت است و این بدان معناست هنگامی که می‌گوید «تعالی شأنه الله اکبر» این حروف را اگر جمع ببندیم، مجموع حروف 1156 هجری می‌شود که زمان طلاکاری است.
در مقابل، به طور متناظر در پایه مناره ضلع جنوبی در جوار مزار «مقدس اردبیلی» رضوان الله علیه شعری عربی وجود دارد که دارای 5 بیت است و شاعر آن «علی بن ابی معالی طباطبایی» است. در بیت آخر این شعر هم تاریخ‌نگاری منحصر به فردی انجام شده و می‌گوید: «و قام مؤذن التاریخ فیه یکرر اربعا الله اکبر». عبارت «الله اکبر» به طور مجموع 289 است و هنگامی که آن را در عدد 4 ضرب کنیم، نتیجه آن می‌شود 1156 و این همان تاریخ طلاکاری است.
از نوشته‌های دیگری که آن را ملاحظه می‌کنیم، وجود پنجره‌ای مشبک در گلدسته ضلع جنوبی به اندازه یک قطعه مربع طلاکاری شده است که روی آن عبارت «سعدا عظیما» نوشته شده است که مجموع حروف آن 1156 می‌باشد.
در مناره ضلع شمالی هم در واقع 2 پنجره داریم که در یکی از آن‌ها شکافی ایجاد و نوشته شده است، «حمدا علی اتمامها» و این به معنای پایان کار ساخت است و بر روی پنجره دیگر شکافی ایجاد و نوشته شده است «قل مؤرخا یا مقیم». اما مجموع شعری «یا مقیم» 201 است و تا به امروز راز این عدد را نمی‌دانم. این مهم‌ترین نوشته‌های موجود بر دو مناره است.
در بخش دوم این گزارش با تاریخچه طلاکاری و مرمت گلدسته‌های حرم امیرالمؤمنین علیه‌السلام آشنا شوید.
