حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام سختی‌های زیادی را متحمل شدند. شاید در طول حیات‌شان کسی شکوه‌های ایشان را نشنیده باشد، هر چند بارها از مردم گلایه و آن‌ها را بر منبر توبیخ کردند. شکایت ایشان تنها به مسئله عدم توجه مردم به میدان‌های جهاد خلاصه نمی‌شد و قلب حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را به درد نمی‌آورد، بلکه دغدغه‌ای که حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را نگران کرده‌بود، وضعیت امت و جامعه بود.
مصیبت و ماجرای دردناک شهادت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام
اما توطئه به شهادت رساندن حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را «عبدالرحمن بن ملجم مرادی»، شقی‌ترین اشقیا به همراه جمعی از یاران خوارجش در مکه برنامه‌ریزی کرد. آن‌ها نذر کرده بودند حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و «معاویه بن ابی سفیان» و «عمرو بن عاص» را به قتل برسانند و مقرر شد، حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام به دست ابن ملجم شقی به شهادت برسند.
بعد از اجماع، ابن ملجم به کوفه آمد و با دوستانش دیدار کرد، اما امرش را از آنان پنهان داشت تا خدعه او و هم‌دستانش در مکه برای قتل حضرت امیرالمؤمنین پنهان بماند.
روزی مردی از دوستانش از «بنی تیم الرباب» را زیارت کرد و با «قطام بنت الاخضر» از بنی تیم الرباب مواجه شد که امیرالمؤمنین علیه‌السلام پدر و برادرش را در نهروان کشته بود.
وقتی او را دید عاشق و شیفته او شد و با او ازدواج کرد. قطام به او گفت: «چه چیزی را مهر یا صداق من قرار می‌دهی؟»
گفت: «هر مقدار بخواهی پرداخت می‌کنم.»
قطام گفت: «سه هزار درهم و یک کنیز و یک غلام و کشتن “علی‌بن‌ابی‌طالب”» و ادامه داد: «من می‌گردم تا کسی را پیدا کنم که تو را یاری کند.» سپس کسی را نزد «وردان بن مجلد» از بنی تیم الرباب فرستاد و او را با خبر کرد و خواست که ابن ملجم را یاری کند، او نیز پذیرفت.
ابن ملجم خارج شد، نزد کسی از اشجع (برخی روایات قبیله آورده‌اند گویا) به نام «شبیب بن بحیره» رسید و گفت: «ای شبیب، شرف دنیا و آخرت را می‌خواهی؟»
پرسید: «آن چیست؟» ابن ملجم گفت: «مرا در قتل “علی” یاری کن، در مسجد اعظم به کمین او می‌نشینیم و چون برای نماز صبح بیرون آمد، به او هجوم می‌بریم که اگر چنین شود، خود را تسکین داده‌ایم و انتقام خون‌های‌مان را گرفته‌ایم» و کوتاه نیامد تا قبول کرد.
نزد قطام رفتند، درحالی که معتکف «مسجد اعظم» بود، به قطام گفتند: «بر کشتن این مرد توافق کردیم». قطام به آنان گفت: «اگر خواستید، در این مکان با من دیدار کنید.»
از پیش او که رفتند، چند روزی در آن‌جا ماندند و سپس نزد قطام آمدند و «وردان بن مجلد» نیز به یاری ابن ملجم (لعنه‌الله) مأمور شد. آن شب، جمعه، شب نوزدهم ماه رمضان سال چهلم هجری بود.
قطام پارچه حریری خواست و سینه آنان را بدان بست و آنان شمشیرهای‌شان را حمایل کردند و مقابل دربی نشستند که امیرالمؤمنین علیه‌السلام برای نماز از آن خارج می‌شد.
«ابوالفرج اصفهانی» می‌گوید: «آن شب ابن ملجم نزد “اشعث بن قيس” آمد و در بعضی نقاط مسجد با او خلوت کرد. “حجر بن عدی” از آن‌جا عبور می‌کرد که صدای اشعث را شنید، درحالی که به ابن ملجم می‌گفت: “بشتاب، بشتاب به مقصودت! که صبح لبخند زد”.»
در این بین حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام ساعاتی قبل از ضربت، کسانی را که در مسجد خوابیده بودند، بیدار می‌کردند و صوت اذان ایشان در سراسر کوفه طنین‌انداز می‌شد که مردم تا دیروز و روز پیش از آن صدای ملکوتی ایشان را می‌شنیدند. ناگهان ندایی به گوش‌شان رسید: «به خدا سوگند که ارکان هدایت درهم شکست و علی مرتضی به شهادت رسید»،[۱] بدین ترتیب مردم کوفه و پس از آن، تمام جهان اسلام خبر شهادت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را شنیدند. حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام بارها خبر شهادت‌شان را داده بودند، شاید همه نزدیکان حضرت از آن مطلع بودند.
گریه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله برای نحوه شهادت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام
در زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله هنگامی‌که جنگ خندق رخ داد و امیرالمؤمنین علیه‌السلام که جوانی بیست و چند ساله بیش نبودند، مقابل «عمرو بن عبدود»، از دلاوران عرب ظاهر شدند.
گمان کرد که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و مسلمین را نابود خواهد کرد و امیرالمؤمنین علیه‌السلام را خواهد کشت.
در آن نبرد پیشانی حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام زخم برداشت و از آن خون جاری شد و چون رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله، امیرالمؤمنین علیه‌السلام را در آن حال دید، جگرشان آتش گرفت، خون پیشانی حضرت را با دستمالی پاک کردند و دستور دادند، زخم ایشان را ضماد کنند و بعد با چشمانی پر از اشک فرمودند: «کجا هستم، آن روز که این سر به خون خضاب می‌شود؟»[۲] و به این ترتیب، به روزی اشاره می‌کنند که محاسن شریف حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام به خون سرشان خضاب می‌شود.
بنابراین، امیرالمؤمنین علیه‌السلام منتظر چنین روزی بودند و نزدیکان ایشان نیز از این واقعه با خبر بودند، اما عظمت حادثه با اینکه پیش‌تر از آن خبردار شده بودند، تحیر همگان را برانگیخت.
توصیف حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام از آنچه در لحظه عروج می‌دیدند
«ام کلثوم» دختر حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام مقابل ایشان نشسته بودند و اشک می‌ریختند، وقتی که چشمان‌شان را گشودند و چشم‌شان بر او افتاد، فرمودند: «خودت را اذیت نکن ام كلثوم، اگر آنچه را که من می‌بینم تو نیز می‌دیدی، گریه نمی‌کردی، فرشتگان هفت آسمان صف کشیده‌اند و انبیا ندا می‌دهد که بیا ای “علی”، زیرا آنچه پیش روی توست، برای تو بهتر از آن چیزی است که در آن بسر می‌بری».[۳]
جمله معروف حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در لحظه ضربت خوردن در محراب عبادت
شمشیر ابن ملجم درحالی بر سر مبارک امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرود آمد که ایشان در محراب عبادت بودند، نقل است، در آن زمان حضرت فرمودند: «به نام خدا و به خدا و بر دین رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله ، به خدای کعبه که رستگار شدم.»[۴]، آن شب برای تمام مسلمانان شب عزا و مصیبت بود، اما برای حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام که بر عهد خود بود، شب فتح و شادی و رستگاری بود.
در برخی روایات آمده است که شب نوزدهم ماه مبارک آن سال شب جمعه بوده است و روایات دیگری می‌گویند، شب بیستویکم شب جمعه بود.
لحظات قبل از شهادت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام چگونه سپری شد؟
در آن شب حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام به همان صورتی که در سطور بالا ذکر آن رفت، با ام کلثوم روزه خود را افطار کردند که کمی نان و نمک بود، البته شیر هم بود که حضرت خواستند، برداشته شود.
حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام شب تا صبح را به عبادت پرداختند تا اینکه به مسجد رفتند و با صدای بلند اذان گفتند. سپس به محراب نماز رفتند و در میانه نماز منادی ندا داد: «قسم به خدا که ارکان هدایت درهم شکست»، به طور قطع مردم معنای «قسم به خدا که ارکان هدایت درهم شکست»[۵] را درک کرده بودند، با این‌حال، منادی به سرعت عبارت دیگری اضافه کرد که مفهوم آن را آشکار می‌کرد و آن جمله «”علی” مرتضی کشته شد» بود.[۶]
نقل حدیثی مفصل و هدایتگری توسط حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام با وجود شرایط سخت جسمی ایشان پس از ضربت خوردن
«اصبغ» می‌گوید: «وارد شدم، حضرت بر بستر بیماری افتاده بودند و زخم سرشان را با دستمالی زرد بسته بودند. نتوانستم، بين آن پارچه با رنگ صورت مبارک‌شان فرق بگذارم که چهره زردتر است یا دستمال. حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام گاهی بیهوش می‌شدند و گاهی به هوش می‌آمدند. در هوشیاری دست مرا گرفتند و مرا از معنای سخن هاتف با خبر کردند که گفته بود: قسم به خدا که ارکان هدایت درهم شکست.»
حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در آن شرایط نیز دست از هدایت مردم نکشیدند و حدیث مفصلی برای او نقل کردند. سپس از هوش رفتند و نه اصبغ و نه هیچ یک از یاران حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام، حضرت را ندیدند تا اینکه در شب بیستویکم به سوی رحمت پروردگار شتافتند و دنیا را ترک و تاریخ را سیاه پوش کردند.
در نیمه‌های شب پیکر مطهر حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را برگرفتند و به خاک سپردند. پیکر حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را جز فرزندان حضرت و برخی از خواص صحابه تشییع نکردند.
منابع:
۱- بحار الانوار، علامه مجلسی، ج ۴۲، ص ۲۳۹.
۲- بحار الانوار، ج۴۲، ص ۱۹۵.
۳- فی رحاب أئمّه أهل البيت (علیهم‌السلام): ج ۲، ص ۲۵۵.
۴- بحار الانوار، علامه مجلسی، ج ۴۲، ص ۲۳۹.
