امیرالمؤمنین علیه‌السلام در آینه قرآن

آیات شریفه بسیاری در شأن و منزلت و همچنین لزوم اطاعت و فرمانبری از امیرالمؤمنین علیه‌السلام نازل شده است.

 

تعداد زیادی از آیات قرآن کریم در شأن فضیلت ها و کرامت‌ها و همچنین لزوم اطاعت از امیرالمؤمنین علیه‌السلام نازل شده است.

«عبدالله ابن عباس» درباره این آیات چنین گفته است: «آنچه در قرآن کریم، در شأن امیرالمؤمنین علیه‌السلام و منزلت ایشان آمده است، درباره هیچ‌ شخصیت دیگری نیامده است.»[1]

در آیه شریفه «يا أيُّها الَّذينَ آمَنُوا» هیچ‌کس به قدر و اندازه امیرالمؤمنین علیه‌السلام شایسته این آیه نیستند که ایشان اولی است و امیر و سرآمد مؤمنان. خداوند یاران محمد صلى‌الله‌عليه‌وآله را به عتاب گرفته است که امیرالمؤمنین علیه‌السلام تنها و فقط شایان ذکرِ خیر است، نه هیچ‌کس دیگری. این قول را «الطبرانی» و «ابن أبو حاتم» از ابن عباس نقل کرده‌اند.[2]

با توجه به کثرت آیاتی که در شأن امیرالمؤمنین علیه‌السلام نازل شده است، لذا تعدادی از محدثین و مفسرین پر سابقه اقدام به تصنیف و موضوع‌بندی این آیات شریفه کرده‌اند، از جمله الجلودی، الطبرانی، أبو نعيم، محمد بن مؤمن شيرازی، حسكانی، أبو الفرج اصفهانی، حبری، مرزبانی، أبو إسحاق ثقفی، أبو جعفر قمی، المجاشعی، أبو عبدالله  خراساني و… [3].

در ذیل به طور مختصر به مهم‌ترین این آیات اشاره می‌شود:

 

۱. سوره مبارکه «هل أتى» که در شأن امیرالمؤمنین علیه‌السلام، حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها و امام حسن و امام حسين علیهما‌السلام نازل شده است.

 

۲. آیه شریفه «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ»[مائده: 55]، مشهور به آیه ولایت که مفسران و محدثان از شیعه و سنی همگی به اتفاق باور دارند، این آیه در شأن امیرالمؤمنین علیه‌السلام نازل شده است .

 

۳. آیه شریفه «قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عليّهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ»[شورى: 23]، مشهور به آیه مودت که «القربی» همان امیرالمؤمنین علیه‌السلام، حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها و امام حسن و امام حسين علیهما‌السلام و فرزندان امام حسين علیه‌السلام، یعنی ائمه معصومین عليهم‌السلام هستند.

 

4. آیه شریفه «وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَىٰ…»[نجم: 1]، چه شیعیان، چه اهل سنت چنین نقل کرده‌اند که پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله فرمودند: «این ستاره در خانه هرکس فرود آید، هم او خلیفه مسلمین بعد از من است». این نجم یا همان ستاره در منزل امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرود آمد. منافقان گفتند: «پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله مفتون پسر عموی خود شده و این سخن او از روی هوی و هوس است.» پس این آیه شریفه نازل شد: «وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَىٰ* مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَىٰ* وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ»[نجم: 4-1].

 

5.آیه شریفه «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ»[مائده: 67]، این آیه که معروف به آیه تبلیغ است پیش از واقعه غدیر نازل شد و پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله به امر و فرمان خدا عمل و آن را به عامه مردم ابلاغ کردند که امیرالمؤمنین علیه‌السلام به شهادت خدا و همه حاضران بر همه مسلمانان پس از پیامبر ولایت دارند.

فرمود: «من كنت مولاه فهذا عليّ مولاه»(بر هرکه ولایت داشتم، اینک این علی پس از من بر او ولایت دارد). سیوطی نقل کرده است، بنا به قول برخی صحابه این آیه چنین نازل شده است: «ای رسول خدا آن‌چه را که بر تو نازل کرده‌ایم، ابلاغ کن که این علی مولی مؤمنین است، والخ».[4]

 

٦. آیه شریفه «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عليّكُمْ نِعْمَتِي…»[مائده: 3]، آیه اِکمال پس از واقعه غدیر نازل شده است، یعنی پس از آن‌که رسول خدا در غدیر خم اعلام ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام کرد.

 

۷. آیه شریفه «وَتَعِيَهَا أُذُنٌ وَاعِيَةٌ»(گوش‌هایی آگاه آن را درمی‌یابند)، [الحاقة: 12]. درباره این آیه شریفه پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله رو به امیرالمؤمنین علیه‌السلام کردند و فرمودند: «این گوش، همانا گوش [فهم و ادراک] توست.»

 

۸. آیه شریفه «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ* أُولَٰئِكَ الْمُقَرَّبُونَ»، [واقعة: 11-10] آمده است که السابقون سه دسته هستند. در روایتی از ابن عباس نقل شده است که چنین گفته است: «یوشع بن نون، پس از موسی آمد، صاحب یاسین، پس از عیسی آمد و امیرالمؤمنین علیه‌السلام که پس از محمد صلى‌الله‌عليه‌وآله جانشین شد» (إحقاق الحق و إزهاق الباطل).[5]

در حدیثی دیگر چنین آمده است: «السابقون السابقون چهار نفرند. ابن آدم مقتول “هابیل”، سابق امت موسی که از میان آل فرعون به خداوند ایمان آورده بود، سابق امت عیسی که هم او حبیب النجار است و سابق امت محمد صلى‌الله‌عليه‌وآله که هم او علی بن ابی‌طالب، امیرالمؤمنین علیه‌السلام است.»[6]

 

۹. آیه شریفه «أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّه وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ الله»، [توبة: 19]، این آیه درباره امیرالمؤمنین علیه‌السلام و العباس و شیبه آمده است. پس العباس گفت: «من برترم، چراکه من متولی سیراب ساختن حجاج بیت‌الله هستم». شیبه گفت: «من برترم، چراکه عمارت مسجدالحرام به دست من است.» امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند: «من آن برترینم که پیش از شما اسلام آوردم و هجرت و جهاد کردم. پس به آن‌چه رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله آورده بود، رضایت دادند و این آیه نازل شد.»[7]

 

۱۰. آیه شریفه «أَفَمَن كَانَ مُؤْمِنًا كَمَن كَانَ فَاسِقًا لَّا يَسْتَوُونَ»، [سجده: 18]  این آیه درباره امیرالمؤمنین علیه‌السلام و ولید بن عقبه آمده است. از ابن عباس چنین روایت شده است: «میان امیرالمؤمنین علیه‌السلام و ولید بن عقبه سخنی درگرفت که حضرت به او گفتند: “ای فاسق”. ولید بن عقبه نیز پاسخ داد.. و آیه شریفه فوق نازل شد.»[8]

 

۱۱. آیه شریفه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً»، [مجادلة: 12]، هیچ‌کس به جز امیرالمؤمنین علیه‌السلام به این آیه جامه عمل نپوشاند. همان‌طور که حضرت فرموده است: «آیه‌ای در کتاب خدا آمده است که هیچ احدی به غیر از من به آن عمل نکرده است. من دیناری داشتم که آن را با ده درهم معاوضه کردم. پس هرگاه خواستم با پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله نجوایی کنم و سخنی گویم، یک درهم را به صدقه دادم که هیچ‌کس قبل و بعد من این کار را نکرده است.»[9]

 

۱۲. آیه شریفه «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا»، [مريم: 96]، معروف به آیه وُدّ که در شأن امیرالمؤمنین علیه‌السلام نازل شده است، همچنان‌که در تفسير الثعلبی و تذكرة الخواص سبط ابن الجوزی و الدرّ االمنثور سيوطي نیز آمده است. طبق آن خداوند محبت مؤمنان را در دل دیگران قرار می‌دهد.  برپایه برخی روایات، پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله از امیرالمومنین علیه‌السلام خواست بگوید؛ خدایا محبت من را در دل مؤمنان قرار بده. بعد از این درخواست، آیه ود نازل شد.

 

۱۳. آیه شریفه «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ»، [بينة: 7]، آیه خیر البریه نیز در شأن امیرالمؤمنین علیه‌السلام نازل شده است. هم‌چنان که در «تفسیر الدر المنثور» و غیر آن، شرح آن رفته است. که کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند، برترین آفریدگان معرفی می‌کند.  براساس روایاتِ شیعه و سنی، این گروه به حضرت امیرالمومنین علی علیه‌السلام و شیعیان او هستند.

 

۱4. آیه شریفه «وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ»، [محمد:30]، از ابو سعید خدری نقل است که مراد در این آیه علی بن ابی‌طالب، امیرالمؤمنین علیه‌السلام است.[10]

 

۱5. آیه شریفه «إِنَّمَا يُرِيدُ الله لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»، [أحزاب: 33]، این آیه که به آیه تطهیر شهرت دارد، مفسران شیعه معتقدند این آیه در خصوص اصحاب کساء نازل شده است، که در آن از اراده خداوند بر پاکی اهل بیت علیه‌السلام از رجس و پلیدی سخن آمده است. این آیه زمانی نازل شد که پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله به همراه امیرالمؤمنین علیه‌السلام و حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها و امام حسن و امام حسین علیهما‌السلام، تحت یک عبا قرار گرفتند و از «ام سلمه» نقل شد که این آیه در شأن این پنج تن نازل گشت: «إِنَّمَا يُرِيدُ الله لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا».

 

۱6. آیه شریفه «وَإِن تَظَاهَرَا عليّهِ فَإِنَّ الله هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ» [تحريم: 4]، مشهور است به آیه صالح‌المؤمنین که از ابن عباس نقل است که مصداق صالح المؤمنين، حضرت علی بن ابی‌طالب امیرالمؤمنین علیه‌السلام است، همان‌طور که در الدر المنثور نیز اشاره شده است.[11] از اسماء بنت عميس نیز نقل است که گفت: «شنیدم پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله می فرمایند: وصالح المؤمنين علی بن أبی‌طالب عليه‌السلام است.

 

۱۷. آیه شریفه «وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ» [ الزمر: 33]، از مجاهد نقل است که گفت: «محمد صلى‌الله‌عليه‌وآله به صدق آمد (رسالت آورد) و علی بن أبی‌طالب امیرالمؤمنین عليه‌السلام آن را محکم کرد، کما این‌که در تاريخ ابن عساكر و كفاية الطالب گنجی و تفسير قرطبی نیز آمده است و أبو هريره نیز آن را ذکر کرده است و در الدر المنثور نیز شرح آن رفته است.»[12]

 

۱۸. آیه شریفه «أَفَمَن كَانَ عَلَىٰ بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ» [هود: 17]، امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند: «رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله از جانب خداوند حجت آورده است و من آن شاهدی هستم که آن حجت را می‌خوانم و از آن تبعیت می‌کنم..»، این قول در «ينابيع المودّة الدرّ المنثور» نیز آمده است.

 

۱۹. آیه شریفه «إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ»، [بقرة: 124]، رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله فرمودند: «پدرم ابراهیم صاحب رسالت بود..»، آن‌گاه فرمودند: «این رسالت به دست من و علی رسید .. هیچ‌یک از ما هرگز برای هیچ بتی سجده نکرده‌ایم .. خداوند مرا نبی و علی را وصی قرار داد.»[13]