بهره‌مندی از علم و دانش یکی از بارزترین شاخص‌های شخصیتی دانش امیرالمؤمنین علیه‌السلام است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بارهای در سخنان خویش به آن اشاره داشتند.
یکی از ویژگی‌های خاصه امیرالمؤمنین علیه‌السلام آگاهی از شرایط زمان خود بود. علم به آنچه گذشته و آنچه خواهد گذشت. حضرت عالم به توحید و کتاب عزیز و آیات آن و دانای احوال فرشتگان و انبیا علیهم‌السلام و رسالت آنان و عوالم پس از مرگ بودند.
افزون بر آن، امیرالمؤمنین علیه‌السلام به جمیع آراء و نظرات و نزاع‌ها و مجادله‌ها آگاه بودند. در این آیات و احادیث شریف، درباره جایگاه حضرت چنین آمده است:
– رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند : «من شهر علم هستم و علی درب این شهر است.»[1]
– رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «من میزان و ترازوی علم هستم و علی دو کفه آن است.»[2]
– رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «علی دروازه علم است و برای امتم بعد از من تبیین‌کننده همه آن چیزی است که برای آن مبعوث شدم.»[3]
– در تفسير قرطبی از عبد الله بن عطاء چنین آمده است: «به ابوجعفر بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام گفتم: می‌پندارند، علم کتاب عبدالله بن سلام است! فرمود: همانا آن علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام است.»[4]
– در شواهد التنزيل از حسکانی آمده است: «از ابن عباس در باب این سخن خداوند تعالی: “أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ”[5] آمده است که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: “ويَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ”[6] علی بن ابی‌طالب است.»[7]
– صاحب «تذکره خواص» از زادان چنین روایت می‌کند: «شنیدم امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند: “سوگند به آن‌كه دانه را شكافت و خلايق را آفريد، اگر مسند فرمانروایی به من داده شود، حکم می‌کنم، میان اهل تورات به تورات اینان و میان اهل انجیل به انجیل اینان و میان اهل زبور به زبور اینان و میان اهل فرقان به فرقان اینان و قسم به آن که جانم در دست اوست، مردی از قیش نیست که بر آن مصایب نازل شده باشد، مگر آن‌که من می‌دانم، بر کدام آیه به بهشت می‌رود یا به آتش انداخته می‌شود”. در این هنگام مردی به حضرت گفت: “یا امیرالمؤمنین، کدام آیه در شأن شما نازل شده است؟” فرمودند: “آيا كسی كه از ناحيه پروردگارش برهانی چون نور روشن دارد و به دنبال آن نور، شاهدی هم از سوی او باشد، پس رسول الله برهان است و من شاهد ایشان”.»
– از امام صادق علیه‌السلام نقل است که فرمودند: «همانا خداوند تبارک و تعالی به موسی علیه‌السلام فرمود: “و برای وی در آن لوح‌ها از هرگونه اندرز و شرحی از همه چيز ثبت كرده بوديم”[8] و نفرمود: همه اندرزها را! و به عیسی علیه‌السلام فرمود: “تا پاره‌ای از آنچه را كه در آن اختلاف داريد بيان كنم”[9] و نفرمود: هر چیزی! ولی به شما امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: “بگو خدا و آن‌كس كه علم كتاب نزد اوست، برای گواهی ميان من و شما بس است”[10]، هم‌چنین خداوند عزوجل فرمود: “نيست هيچ تری و خشكی، مگر اينكه در كتاب مبين خدا است”[11]، نیز فرمود: “ما هر چيزی را در امامی مبين برشمرده‌ايم”[12] و علم این کتاب نزد امام علی امیرالمؤمنین علیه‌السلام است.» [13]
