یکی از آثار تاریخی و بناهای قدیمی صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام، مسجد «عمران بن شاهین» است که ساخت و بنای آن روایت شنیدنی دارد.
مسجد «عمران بن شاهین» یکی از بناهای مهم آستان مقدس علوی است که در داخل عمارت حرم مطهر علوی قرار دارد.
این گزارش تلاش می‌کند، به سؤالاتی از این قبیل که مسجد «عمران بن شاهین» در کدام قسمت حرم مطهر علوی قرار دارد، تاریخچه این مسجد با وجود اختلاف نظراتی که در این زمینه وجود دارد، تاریخچه معماری و همچنین مساحت آن پرداخته شود.
«مسجد عمران بن شاهین» در ضلع شمالی قسمت بیرونی صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام و در سمت راست دالان منتهی به «باب الطوسی» قرار دارد. بخشی از رواقی که «عمران بن شاهین» در اواسط قرن چهارم هجری قمری بنا کرد، امروز «مسجد عمران» نامیده می‌شود. بنابراین می توان این مسجد را قدیمی ترین مسجد شهر مقدس نجف دانست.
دوره ساخت رواق این مسجد به سال های به قدرت رسیدن «عضد الدوله» در عراق در سال ۱۳۶۷هجری و سال مرگ عمران بن شاهین در سال ۱۳۶۹هجری باز می گردد.
داستان عمران بن شاهین و عضدالدوله
«سید عبدالکریم بن طاووس» در کتاب «فرحة القری» به نقل از «ابن طحال»، از خادمان آستان مقدس علوی روایت کرده است: «عمران از فرمان عضد الدوله ديلمى سرپيچى كرد. عضد الدوله فورا او را احضار کرد. اما عمران که بسیار ترسیده بود، از دست او به مرقد مطهر امیرالمومنین علیه السلام پناه برد. وی امیرالمؤمنین علیه السلام را در خواب ديد که به او فرمودند: «به زودی عضد الدوله به اینجا خواهد آمد. سپس اتفاقات پیش رو را به طور واضح برایش توضیح دادند.»
امیر المؤمنین علیه السلام در خواب به عمران گوشه ای از قبه را نشان دادند و فرمودند: «همین جا بایست، زیرا کسی تو را نخواهد دید. عضد الدوله وارد می شود و زیارت می کند و دعا و مناجات می خواند و به محمد و آل محمد سوگند یاد می کند که به شما تهمت نزند. پس نزد او برو و به او بگو ای پادشاه، این کیست که تو را به ستایش محمد و خدای او برانگیخته تا بتوانی او را پیدا کنی؟ آنگاه عضد الدوله می گوید: «کسی است که از من نافرمانی کرده و بر سر پادشاهی و حکومت با من ستیز کرده است.» به او بگو اگر کسی عمران را به تو نشان دهد، چه پاداشی به وی می‌دهی؟ عضد الدوله در پاسخ به تو خواهد گفت: «اگر كسى كه عمران را به من معرفى مى‌كند، از من بخواهد تا عمران را ببخشم، اين كار را میکنم.» در آن هنگام خودت را به عضد الدوله معرفى كن، در این صورت هرچه بخواهی اجابت می شود.
عمران آنچه را که امیرالمؤمنین علیه السلام در خواب به او دستور داده بودند، انجام داد. او به عضدالدوله گفت: «من عمران بن شاهین هستم.» عضد الدوله گفت: «چه کسی تو را به اینجا آورده است؟» عمران گفت: «مولایم امیرالمومنین در خواب به من فرمودند، شخصی به اسم “فناخسرو” به اینجا خواهد آمد و باقی داستان را برایش تعریف کرد.»
عضدالدوله گفت: «تو را به خدا قسم راست بگو او اسم فناخسرو را آورد؟» عمران گفت: «به خدا قسم همین طور است.» عضدالدوله گفت: «به جز خودم و مادر و دایه‌ام کسی نام من را نمی دانست.» سپس منصب وزارت را به عمران داد و خود راهی کوفه شد.
عمران بن شاهين نذر كرد زمانى كه عضد الدوله او را ببخشد، پابرهنه و سربرهنه، به زيارت مرقد امیرالمؤمنین علیه السلام مشرف شود.
تاریخ بنای مسجد عمران بن شاهین
در مورد تاریخچه مسجد عمران بن شاهین نظرات متفاوتی وجود دارد، «عبدالهادی ابراهیمی»، عضو هیئت مدیره آستان مقدس علوی و کارشناس مسائل تاریخی و باستانی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام در این‌باره می‌گوید:
این مکان در اصل رواق است، رواق امیر «عمران بن شاهین خفاجی» حاکم «بطایح» در هورهای مرکز و جنوب عراق که در قرن چهارم هجری می زیسته است. عده ای این رواق را که مدت ها بعد از رواق به یک مسجد تبدیل شد، منسوب به عمران بن شاهین می دانند. اما دو ایراد به این گفته وارد است.
اول اینکه می گویند، عمران مرد قدرتمندی بوده و با تمام حکام آل بویه جنگیده و هیچکس نتوانسته است، او را شکست دهد، از جمله سلطان عضد الدوله دیلمی، پس چگونه ممکن است، عمران از عضدالدوله طلب بخشش کند؟!
دوم آن‌که تاریخ وفات عمران بن شاهین به سال ۳۶۹هـ.ق باز می‌گردد، در حالی‌که سفر عضدالدوله دیلمی به نجف اشرف برای افتتاح بنای باشکوه حرم مطهر علوی به سال ۳۷۱هـ.ق باز می‌گردد، به عبارتی فاصله بین مرگ عمران با سفر زیارتی عضد الدوله تقریباً سه سال بوده است و این ایراد دیگر وارد شده به این روایت است.
همان طور که گفته شد، در این باره دیدگاه های مختلفی وجود دارد، به عنوان مثال «شیخ محمد کوفی» در كتاب «نزهة الغري» گفته است: «رواق از لحاظ لغت و عرف، به معناى احاطه داشتن بر خانه است، به نظر او رواق به طور کامل زایل شده و از بین رفته و بنای کنونی، مسجد است که عده‌اى از خاندان عمران ابن شاهين، آن را بنا كرده اند و به عمران منتسب شده و به مسجد عمران شهرت پيدا كرده است.»
دیدگاه دوم در کتاب «لؤلؤ الصدف فی تاریخ النجف» آمده است که می‌گوید: «آنچه بنا شد، مسجد و رواق بود.»
دیدگاه سوم از آن «شيخ جعفر محبوبه» در کتاب «ماضي النجف و حاضرها» و «شیخ محمد حسين حرزالدين» در کتاب خود با عنوان «تاریخ النجف الاشرف» است که عنوان می‌کنند، رواق وجود داشته است، اما وقتی شاه عباس اول صفوى در سال ۱۰۲۳هـ/۱۶۱۴م، دستور بازسازی این مکان را داد، مساحت بزرگی از این رواق را تخریب کرد که در موازات ضلع شمالی حرم امیرالمومنین علیه السلام قرار داشت و آنچه باقی مانده است، این مساحت کوچک است که بعد از به «مسجد» معروف شد.
«محمد جواد فخرالدين» در کتاب خود درباره حرم مطهر گفته است: عضد الدوله دیلمی هر سال به نجف اشرف مشرف می شد و ممکن است، در یکی از این سفرها با عمران دیدار کرده باشد. او معتقد است، غیرمنطقی است که یک حاکم شیعی فقط یک سال آن هم سال ۳۷۱هـ برای افتتاح بنای باشکوه حرم علوی به زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام مشرف شده باشد و در همان سال هم بین دو طرف دیدار صورت گرفته باشد و آن جريان اتفاق افتاده باشد.
اما از مؤرخین معاصر باید از «صلاح فرطوسی» یاد کرد، ایشان در کتاب «مرقد و ضريح أمير المؤمنين» یک فصل کامل را به بررسی دیدگاه های مختلف در این باره اختصاص داده است. او در این خصوص معتقد است، شاید این بنا را حسن پسر عمران ساخته باشد و اتفاقی که افتاده است، بین عمران و عضد الدوله نبوده، بلکه بین حسن و عضد الدوله رخ داده و این حسن بوده که از دولت آل بویه و آن نذر را کرده باشد و نام آن را به نام پدرش برای ماندگار کردن نام پدرش کرده باشد، شاید هم به دلیل شهرتی که پدرش داشت به نام عمران معروف شده باشد.
عبدالهادی ابراهیمی در ادامه می‌افزاید: «من کتاب ارزشمندی تحت عنوان “العراق کما رسمه المطراقی زاده” را مطالعه کردم. مطراقی زاده نویسنده، سیاستمدار و نقاش بود. وی در سال ۹۴۱هـ.ق با سلیمان قانونی برای زیارت به عراق سفر کرده بود. او تصاویری از عتبات عالیات، از جمله آستان مقدس علوی کشید. بنای آستان مقدس علوی در آن زمان، بنای ایلخانی بود، یعنی قبل از بنای کنونی که در دوره صفویه ساخته شد. بنده متوجه شدم که او این رواق را هم راستای ضلع شمالی حرم امیرالمؤمنین علیه السلام رسم کرده است و این بدین معناست که رواق به طور کامل برداشته شده و از بین رفته بود. لذا بنده با نظر “شیخ محمد کوفی” موافق هستم که رواق برداشته شده است و این مسجد را یکی از فرزندان یا فرزندان عمران بنا کرده‌اند و بعد به دلیل شهرت عمران، به وی نسبت داده شده است. بنابراین می‌توان گفت که یک رواق و یک مسجد وجود داشته است.
مساحت و شکل و شمایل مسجد عمران بن شاهین
اینکه مساحت مسجد دقیقا چقدر است و آیا شامل همین محوطه است یا خیر، عبد الهادی ابراهیمی می‌گوید:
بر کسی پوشیده نیست که این ایوان بزرگ شمالی در واقع همان باب طوسی اصلی است، یعنی در عمارتی که در دوره صفویه ساخته شد، اینجا باب طوسی است. باب الطوسی کنونی، بعدها و در سال ۱۹۵۳م یعنی سال تاجگذاری ملک فیصل دوم توسعه یافت و افتتاح شد.
از جمله زیبایی‌های این بنا و نبوغ شیخ بهایی در معماری این مسجد این است که ایشان تلاش داشت بنا به گونه‌ای ساخته شود که زائر بتواند حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام را از سه جهت ببیند: از سمت شرقی «باب الساعه»، از سمت شمالی «باب الطوسی» و از سمت جنوبی «باب القبله».
بنابراین همانطور که می بینیم، «ایوان علماء» در اصل یک درب است و این درب کاملاً رو به روی ایوان شمالی قرار دارد. آنچه از شکوه معماری مسجد عمران بن شاهین باقی مانده، فقط همین قسمت است که در سمت چپ خارجی و بیرونی این درب اصلی قرار دارد و مساحت آن حدود ۱۴۱ متر مربع است.
علمای زیادی در این مسجد به خاک سپرده شده اند. آیت الله العظمی «محمد کاظم طباطبایی یزدی» از مراجع تقلید شیعه و مؤلف کتاب فقهی «العروة الوثقی» متوفی در سال ۱۳۳7 هـ.ق/۱۹۱۹م و علامه شیخ «عبدالحسین شرف الدین موسوی عاملی»، صاحب کتاب «المراجعات» متوفی در سال 1377 هـ.ق /۱۹۵۷م است.
بنده نظرم را مختصرا بیان میکنم. من معتقدم درب های اصلی باید به حالت قبلی بازگردند. چون با این اقدام به معماری منحصر به فرد و متمایز حرم مطهر علوی احترام می‌گذاریم که با دقت و ظرافت‌های خاصی توسط شیخ بهایی بنا نهاده شد و در عین حال نمادها و مسائل معنوی و عقیدتی آستان مقدس علوی حفظ می‌شود.
بازسازی مسجد عمران بن شاهین
درباره بازسازی مسجد عمران بن شاهین عبد الهادی ابراهیمی توضیح می‌دهد:
مسجد عمران بن شاهین با قدمتی بیش از هزار سال، قدیمی‌ترین مسجد در نجف اشرف است. طبعا این بنای تاریخی مورد مرمت و تعمیرات متعدد و بسیاری قرار گرفته باشد. مهمترین بازسازی و نوسازی صورت گرفته در این مسجد در دوره صفویه، در زمان ساخت بنای مرقد مطهر حدود ۴ قرن پیش انجام شده است.
«سعاد ماهر» در کتاب «مشهد الإمام علي في النجف» می گوید: «وقتی دیوارها را بررسی کردم، متوجه شدم که شیوه معماری مسجد کاملا هماهنگ و متناسب با بنای حرم مطهر است و اولین بازسازی از این دست را شاه عباس صفوی اول در این مسجد انجام داد.»
اما متأسفانه در دهه‌های بعد به ویژه در زمان رژیم سابق، این بنای تاریخی مورد بی توجهی قرار گرفت و قداست آن به عنوان مسجد مورد توجه قرار نگرفت و تبدیل به محلی برای تجمع نخاله‌ها و پرندگان شد و دیوارهایش درحال فرو ریختن بود. از این رو یکی از مهمترین اقدامات تولیت آستان مقدس علوی جهت مرمت و بازسازی کامل حرم مطهر علوی، بازسازی و نوسازی این مسجد بود.
در این راستا، فرایند نوسازی و بازسازی مسجد در سال ۱۴۲۸هـ.ق/۲۰۰۷م آغاز شد و پس از سه سال، در سال ۱۴۳۱هـ.ق/۲۰۱۰م به پایان رسید. در نهایت مسجد عمران بن شاهین بار دیگر بازگشایی شد و محلی برای تدریس دروس حوزوی و عبادت زائرین شد
مسجد عمران بن شاهین در حال حاضر
درب اصلی مسجد هم اکنون در وسط ایوان بزرگ شمالی قرار دارد که در نقشه مهندسی حرم مطهر علوی در دوره صفویه همان باب الطوسی محسوب می‌شود.
اما جایگاه باب الطوسی بعدها در سال ۱۳۷۲هـ.ق / ۱۹۵۳م یعنی زمان تاجگذاری ملک فیصل دوم تغییر یافت و در جایگاه فعلی نصب شد. از سوی دیگر ایوان بزرگ جنوبی که در حال حاضر به «ایوان الحبوبی» معروف است، قبل از اینکه باب کنونی ایجاد شود و والی عثمانی «شبلی پاشا»، آن را در سال ۱۲۹۱هـ.ق/۱۸۷۴م بازسازی کند، در اصل همان «باب القبله» بوده است.
زمانی که بنای حرم مطهر علوی، به دستور شاه عباس اول در سال ۱۰۲۳هـ.ق/ ۱۶۱۴م به اتمام رسید، بخشی از این رواق برای توسعه و چهارگوشه کردن صحن علوی تخریب شد و درحال حاضر فقط ۱۴۱ مترمربع از آن، بدون احتساب مساحت راهروی درب شمالی یعنی باب الطوسی بیشتر باقی نمانده و باب الطوسی در حالت اولیه باقی مانده است.
علمای زیادی در این مسجد به خاک سپرده شده اند، ازجمله مشهورترین آنها «سید محمد کاظم طباطبایی یزدی» و علامه شیخ «عبدالحسین شرف‌الدین موسوی عاملی» هستند.
در طول چند قرن گذشته یعنی از قرن چهارم هجری قمری، تعمیرات زیادی در این مسجد انجام شده است. متاسفانه این بنای تاریخی در دوره اخیر برای چندین دهه تعطیل بود و مورد بی توجهی قرار گرفت و به عنوان انبار مورد استفاده قرار می گرفت، لذا ستون ها و دیوارهای آن در اثر رطوبت آسیب دیدند.
از جمله طرح‌های آستان مقدس علوی، طرح بازسازی و نوسازی این مسجد بود که در ابتدای ماه ذی القعده سال ۱۴۲۸هـ /۲۰۰۷م کلید خورد. این طرح با مستحکم سازی ستون های مسجد با استفاده از آهن کانکریتی در اطراف دیوارها، علاوه بر تقویت استحکام دیوارها و سقف مسجد با سازه های آهنی محکم آغاز شد.
پس از اتمام مراحل بازسازی، مسجد با شکل و قالب جدید خود در ۲۸ شوال سال ۱۴۳۱هـ / ۲۰۱۰م بازگشایی شد. امروزه زائرین برای اقامه نماز و عبادت به مسجد عمران می روند و جلسات علمی حوزوی توسط اساتید و بزرگان حوزه علمیه نجف در این مسجد برگزار می‌شود.
انتهای پیام/ع
