در نقطه تلاقی ضلع شمالی و ضلع شرقی دیوار خارجی صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام، «مسجد خضرا» یکی از جاذبه‌های تاریخی قرار دارد که از آثار تاریخی و باستانی مهم صحن یعنی محسوب می‌شود.
در ادامه سلسله گزارش‌های صحن و حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام، در این گزارش به «مسجد خضرا» پرداخته می‌شود. این گزارش تلاش دارد، با پاسخ دادن به سؤالاتی از قبیل اینکه قدیمی‌ترین مسجد نجف اشرف کدام است؟ چرا این مسجد «مسجد خضرا» نامگذاری شده است؟ وغیره، اطلاعات و جزئیات مهمی را در اختیار شما قرار دهد.
مسجد خضرا
«مسجد خضرا» از آثار تاریخی مهم صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام است که به صحن مطهر حیدری ملحق شده است. در راهنمای آثار تاریخی صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام به صراحت درباره مسجد خضرا گفته شده است: «این مسجد در ضلع شرقی دیوار صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام از سمت راست داخل درب ساعت قرار دارد. مسجد خضرا از مساجد قدیمی محسوب می‌شود. نظرها درباره علت نامگذاری آن متعدد است و به طور قطعی بانی آن مشخص نیست.»
این مسجد دو درب دارد: یکی از آنها به سوی خارج از صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام باز می‌شود و دیگری به سمت داخل صحن شریف، نزدیک ایوان دوم در سمت شمال شرقی دیوار صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام قرار دارد.
برخی از مورخان می‌گویند که نامگذاری آن به نام «خضرا» دلیل خاصی ندارد و از آنجا که احتمالا با حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام ساخته شده است، به همین دلیل به «مسجد خضره» معروف شده و سپس تغییراتی بر روی آن اعمال شده است.
گفته می شود که در این مسجد سبزه‌ای بود و به همین خاطر به این نام شناخته شد. همچنین نقل است که این سبزه توسط درویشی هندی در حیاط متصل به مسجد کاشته شده بود.
نظر سومی هم درباره این نامگذاری وجود دارد که عبارت است از اینکه این مسجد را «خضرا» خواهر «عمران بن شاهین» ساخته است.
«شیخ جعفر محبوبه» می‌گوید: «براقی این مسجد را به “علی بن مظفر نجار” مولف کتاب “الرویا” نسبت داده است که دارای سهمی از زمینی بوده که به زور از گرفته و غصب شده بود. لذا به زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام مشرف می شود و شکایت نزد حضرت می‌برد و نذر می‌کند، در صورت بازگرداندن سهمش، از مال خویش مسجدی را بنا کند. این سهم به وی بازگردانده شد، اما وی نذرش را ادا نکرد. پس از آن وی، امیرالمؤمنین علیه السلام را در خواب دید که به او می‌گوید: «یا علی! نذر خود را ادا می‌کنند». به این ترتیب وی «بنابر عشق به امیرالمؤمنین علیه السلام ساخت مسجد را آغاز کرد»، اما «سید خرسان» ذکر می‌کند که این خواب و این کرامت به معنای ساخت مسجد خضرا نیست.
در کتاب «العراق کما رسمه المطراقي زادة» یک نقاشی از مجموعه نقاشی های کشیده شده توسط مطراقی در سفرش به عراق در سال 941 هـ/ 1534 م وجود دارد که نشان دهنده بنای بارگاه مطهر علوی توسط ایلخانیان است که در سال 760 هجری تکمیل شد. در همین نقاشی نقطه ای وجود دارد که اشاره مسجد خضرای امروزی می‌کند.
«دکتر عماد عبدالسلام رئوف» در توصیف این مسجد و در بخشی از سخنان خویش درباره درب‌های صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام می‌گوید: «مسجدی از سمت راست و از طریق حیاط بیرونی حرم امیرالمؤمنین علیه السلام به سوی این درب ها وجود دارد که بر روی سکویی مرتفع از سطح زمین قرار دارد. این مسجد 6 ضلعی است و از بالا و در اطراف بنای آن حاشیه‌های زینتی به رنگ آجری قرار دارد که بالای آن حاشیه زینتی دیگری به رنگ سبز قرار گرفته است. در میانه سقف گلویی بلند وجود دارد که گنبدی به شکل نیم کره روی آن استوار است. رنگ این گنبد لاجوردی و با دایره هایی مزین شده است. در سمت راست این گنبد مناره‌ای قرار دارد که بدنه آن سبز و با رنگ‌های سبز و قهو‌ه‌ای مزین شده است. همچنین حوضی در فضایی باز آن وجود دارد که با گنبدی کوچک و سبز رنگ پوشانده شده است».
بازسازی و ترمیم مسجد خضرا
اقدامات عدیده‌ای برای بازسازی و ترمیم این مسجد طی قرن‌های متمادی انجام شد. در سال 1352 هـ/ 1934 م این مسجد با هزینه سازمان اوقاف وقت و با نظارت و اشراف «حاج محسن شلاش نجفی» بازسازی شد.
در سال 1949 میلادی دولت وقت عراق یک سوم آن را منهدم کرد و از آن برای توسعه جاده ای استفاده کرد که در اطراف صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام در حال احداث بود. دولت وقت عراق همچنین، بسیاری از مغازه‌ها، خانه‌ها و قبرستان‌ها را هم به این طرح توسعه اضافه و این املاک را تصرف کرد.
در سال 1965 میلادی پس از آنکه بنای قدیم منهدم شده بود، «آیت الله العظمی سید ابوالقاسم خویی» دستور دادند بنای آن دوباره ساخته شود. وی برای بازسازی این مسجد تلاش کرد و «حجت الاسلام شیخ احمد انصاری» بر بازسازی آن نظارت داشت. آیت الله خویی نماز جماعت را در این مسجد اقامه می‌کرد. همچنین ایشان این مسجد را محلی برای ارائه درس‌های علمی خود قرار دادند. در این مسجد صدها مجتهد از محضر درس ایشان فارغ‌التحصیل شده و در نواخی مختلف کشور منتشر شدند. از میان این شاگردان برخی مرجع تقلید در نجف اشرف و برخی دیگر مرجع تقلید در شهر مقدس قم شدند.
چرا نجف اشرف به شهر مساجد معروف است
شهر نجف اشرف به فزونی مساجدش شناخته می‌شود. از میان مساجد موجود در این شهر مقدس قدیمی‌ترین آنها کدام است؟ «عبدالهادی ابراهیمی»، عضو هیئت مدیره آستان مقدس علوی و کارشناس بناهای تاریخی و باستانی صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام در این‌باره توضیح می‌دهد:
نجف اشرف کلان‌شهری اسلامی و مرکزی دینی است و مساجد و حسینیه‌ها در تمامی کوچه‌های بخش قدیمی شهر نجف انتشار یافته‌اند. این مساجد و حسینیه‌ها در محدوده 4 محله معروف بخش قدیمی شهر یعنی «مشراق، براق، عماره و حویش» قرار دارند.
افزون بر مواردی که گفتیم، دلیل منطقی دیگری نیز برای فزونی انتشار مساجد در شهر نجف اشرف نیز وجود دارد، اینکه مراجع تقلید و علما مشهور در گذشته نماز جماعت را در صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام یا در مرقد مطهر آن حضرت برپا نمی داشتند، زیرا این کار را ایجاد محدودیت برای زائران قلمداد می‌کردند، به عنوان مثال «شیخ جعفر کاشف الغطاء» در کتاب خود «کشف الغطاء» تصریح می‌کند که «برپایی نماز جماعت در صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام غصب حقوق زائران است!»، در هر حال این شخصیت‌ها، علما و مجتهدانی بوده‌اند که نظر مختص به خود را داشته اند، اما این باعث شد تا مراجع و علما در گذشته مساجد ویژه‌ای برای خود در محلات چهار گانه نجف اشرف داشته باشند و آنها نماز خود را اقامه می‌کردند، در عین حال این مساجد محلی برای دروس حوزوی این علما هم بود.
مشهورترین و قدیمی‌ترین مساجد نجف اشرف
اگر بخواهیم اشاره‌ای به مشهورترین و قدیمی‌ترین مساجد در محلات چهار گانه شهر نجف اشرف داشته باشیم، باید به سوی قدیمی‌ترین محله برویم که محله مشراق است.
قدیمی‌ترین مساجد در تمامی بخش قدیمی شهر و به طور مشخص در محدوده محله مشراق و البته به استثنای مساجد ملحق‌شده به صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام یعنی مسجد الرأس، مسجد عمران شاهین و مسجد خضرا، باید به مسجد مرجع عالی قدر «ابو جعفر طوسی» اشاره کنیم. ابوجعفر طوسی در سال 460 هجری فوت کرده‌اند.
دومین مسجد قدیمی شهر نجف اشرف در محله براق قرار دارد و مسجد «طریحی» است. این مسجد منسوب به مرجع عالی قدر زمان خویش «محقق شیخ فخرالدین طریحی» است. ایشان در سال 1085 هجری فوت کرده‌اند. برخی این مسجد را به گذشته‌ای دورتر و به «محقق کرکی» منسوب می‌کنند. ایشان هم در سال 940 هجری فوت کرده‌اند.
در محله عماره ما دو مسجد مشهور و قدیمی را داریم: نخستین مسجد، مسجد جواهری است. مرجع عالی قدر «شیخ محمد حسن» صاحب کتاب «جواهر» این مسجد را تأسیس کردند. ایشان در سال 1264 هجری فوت کرده‌اند.
دومین مسجدی که در این محله داریم، مسجد کاشف غطاء است. مرجع تقلید «شیخ موسی آل کاشف غطاء» این مسجد را تأسیس کرده‌اند. ایشان هم در سال 1331 هجری فوت کرده‌اند. ایشان فرزند مرجع عالی قدر شیخ جعفر آل کاشف غطاء بزرگ است.
انتهای محله حویش مسجد هندی قرار دارد. این مسجد در دوره «علامه شیخ حسین نجف» بنا شد. ایشان در سال 1251 هجری از دنیا رفته‌اند. در مدت اخیر مرجع عالی قدر «سید محسن حکیم» اقدام به توسعه و بازسازی این مسجد کرد.
مسجد دیگری که مشهور است، مسجد «انصاری» است که به مسجد «ترک‌ها» نیز شناخته می‌شود. مرجع عالی قدر «شیخ مرتضی انصاری» این مسجد را تأسیس کردند. ایشان در سال 1281 هجری از دنیا رفته‌اند.
این مساجد مهم‌ترین و قدیمی‌ترین در بخش قدیمی نجف هستند. همانطور که ملاحظه می‌کنیم این مساجد توسط مراجع طائفه شیعی در آن زمان تأسیس شده اند.
دلیل نامگذاری و پیشینه مسجد خضرا
عبدالهادی ابراهیمی درباره نام مسجد خضرا می‌گوید:
نظرات عدیده‌ای درباره مسجد خضرا و چرایی نامگذاری آن به این نام وجود دارد. این مسجد به لهجه نجفی «مسجد خضره» نام دارد و مردم در گذشته آن را به این نام می‌نامیدند، یعنی مسجد خضره یا مسجد جامع خضره.
نخستین دیدگاه این است که این مسجد توسط «خضره بنت شاهین» ساخته شده است که خواهر «عمران بن شاهین خفاجی» است. اما این دیدگاه چندان قابل استناد نیست.
دومین دیدگاه این است که اصل و ریشه این نامگذاری «مسجد حضرة» است، زیرا این مسجد به صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام ملحق است و این مسجد یکی از آثار تاریخی آستان مقدس علوی در زمان فعلی است. اما پس از آن نام آن به «مسجد خضرا» تغییر کرد. این بدان معناست که نام اصلی آن «مسجد خضره» بوده و به «مسجد خضرا» تغییر یافته است.
دیدگاه سوم این است که گیاهان و سبزیجاتی در حیاط متصل به آن کاشته می‌شد، به همین دلیل این مسجد به «مسجد خضرا» نامگذاری شد. اینها نظراتی در این زمینه هستند.
همچون دلیل نامگذاری آن، تاریخ بنای آن نیز به طور دقیق مشخص نیست. همانطور که مشخص نیست، چه کسی آن را در چه زمانی ساخته است؟ اما در کتاب «العراق کما رسمه المطراقی زاده» که تحقیق درباره آن را «عماد عبدالسلام رئوف» انجام داده، آمده است که مطراقی زاده یا همان نصوح افندی با سلطان عثمانی «سلیمان قانونی» به عراق آمد. هنگامی که در سال 941 هـ/1534 م وارد عراق شد، مطراقی زاده اماکن متبرکه در عراق را به تصویر کشید.
هنگامی که وی به نجف رسید، بخش قدیمی شهر و نیز بارگاه مقدس امیرالمؤمنین علیه السلام را هم نقاشی کرد. هنگامی که این تابلوی نقاشی را کشید، این تابلو مرتبط به بنای ایلخانیان بود که پیش از بنای فعلی یعنی بنای صفویان بوده است. از جمله نقاشی‌های مهم که در آثار این کتاب نمایان است، به تصویر کشیدن برخی از آثار قدیمی توسط مطراقی زاده بود و از جمله این آثار نقاشی شده رواق عمران بن شاهین است که رو به روی دیوار شمالی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام است. وی همچنین، مسجد خضرا را هم در اینجا نقاشی کرده است و از این لحاظ می‌توان نتیجه گرفت که این مسجد از زمان بنای حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام در زمان ایلخانیان وجود داشته است.
بازسازی و نوسازی مسجد
هنگامی که چهار قرن پیش ساخت بنای صفوی و فعلی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام در سال 1023 هجری آغاز شد و با در نظر گرفتن توسعه و ماهیت بنای فعلی و مهندسی آن، بنای قدیمی به طور کامل برچیده شد.
سپس مسجد به شکل جدیدی تأسیس شد و این بنای جدید تا دوران پادشاهی در عراق به همین شکل باقی ماند. در این دوره و در سال 1352 هـ /1932م در زمان سلطان «غازی بن فیصل اول» این مسجد تحت اشرف «حاج محسن شلاش» بازسازی شد.
همچنین در همین دوره هنگامی که خیابان‌های اصلی بخش قدیمی شهر نجف اشرف، از جمله خیابان «دوره صحن» در سال 1949 میلادی افتتاح شد، یک سوم مسجد از بین رفت.
به همین خاطر پس از مدتی مرجع عالی قدر «آیت الله سید ابوالقاسم خویی» در سال 1385 هجری تمام مسجد را به طور کامل تخریب و آن را به شکل کنونی بازسازی کرد. علامه شیخ احمد انصاری بر این مرحله از بازسازی نظارت داشت.
تاریخ این بازسازی توسط «سید موسی بحرالعلوم» در شعری ثبت شده است. وی در آن شعر می‌گوید:
«احق بتقدیسه للصلاة بیت الغریین للمقدس…
غداة تجدد ارّخته تبارکت من مسجد اقدس».
این مسجد به عنوان محلی برای دروس حوزوی و برپایی نماز جماعت از سوی سید ابوالقاسم خویی مورد بهره‌برداری قرار گرفت. از این مسجد صدها مجتهد، عالم دین و فقیه بزرگ با ملیت‌های مختلف از جهان اسلام فارغ التحصیل شدند.
این مسجد پس از رحلت آیت الله خویی، به محلی برای اقامه نماز جماعت و و برپایی کلاس‌های درس از سوی «آیت الله سید نصرالله مستنبط» تبدیل شد. پس از ایشان هم مرجع عالی قدر «آیت الله سید علی حسینی سیستانی» در اینجا تدریس داشتند.
پس از رحلت آیت الله خویی در سال 1413هـ /1992 م پیکر ایشان در سومین اتاق در ضلع شمال شرقی صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام به خاک سپرده شد که به طور کامل متصل به مسجد خضرا بود. «محمد حسین صغیر» سال خاک‌سپاری ایشان را در قصیده‌ای ثبت کرده است.
پس از اتفاقات انتفاضه شعبانیه و رحلت آیت الله خویی این مسجد از سوی رژیم بعث به بهانه ترمیم بسته شد. در واقع ترمیمی وجود نداشت، بلکه هدف از آن جلوگیری از اقامه نماز جماعت و تدریس دروس حوزوی بود که تا زمان سقوط رژیم بعث همچنان مسدود باقی ماند.
پس از سقوط رژیم بعث آیت الله سیستانی توجه بسیاری به مسجد جامع خضرا بذل کردند. چون این مسجد جامع در واقع یادگار و میراثی از استاد ایشان، آیت الله خویی به شمار می‌آید. در نتیجه بازسازی و نوسازی آن آغاز و در سال 1427هـ/ 2006 م کار بازسازی آن پایان یافت و این مسجد جامع بازگشایی شد تا نماز جماعت در آن به امامت «سید حسن مرعشی» برگزار شود.
در چارچوب نگاه ویژه آیت الله سیستانی به این مسجد، در سال 2014 میلادی هم اقداماتی برای ترمیم این مسجد معروف انجام شد که 2 سال به طول انجامید و در سال 2016 میلادی تکمیل شد. این ترمیم شامل توسعه حیاط مسجد برای نمازگزاران بود تا مساحت آن تقریبا 300 مترمربع افزایش یابد. همچنین کف و دیوارهای آن با سنگ مرمر کاشی‌کاری شد.
درب‌های مسجد خضرا
مسجد خضرا دارای دو درب است: درب داخلی که به سمت صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام باز می‌شود و در ایوان سوم از ایوان‌های شرقی از سمت درب مسلم بن عقیل و در کنار مزار آیت الله خویی قرار دارد. این درب دارای ورودی کوچکی است که به سمت مزار آیت الله خویی از یک سو مسجد از سویی دیگر منتهی می‌شود.
درب دیگر در سمت خارجی به سمت دیوار آجری صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام است.
محراب مسجد مزین به آیات قرآن و هنرهای اسلامی است. در یکی از طرف‌های محراب این جمله نوشته شده است: «بازسازی مسجد جامع خضرا در راستای اجرای دستور آیت الله سید ابوالقاسم موسوی خویی قدس سره انجام شده است».
در سمتی دیگر از محراب نیز چنین نوشته شده است: «شهید حجت الاسلام شیخ احمد انصاری برای بازسازی این مسجد جامع در سال 1385 هجری اقدام کرده است».
در سالنی که محل نمازگزاران مسجد است، ما بین دو پنجره‌ای که مشرف به مزار است ابیات شعری از «محمد حسین صغیر» بر روی کاشی‌های مینا‌کاری کربلایی تاریخ رحلت آیت الله خویی ثبت شده است.
روی لوح دیواری این مسجد نیز نوشته شده است: «مزار مرجع عالی‌قدر شیعیان، استاد فقها و مجتهدان، جناب مغفور، امام سید ابوالقاسم موسوی خویی قدس سره 1317هـ .ق/1413 هـ/ش» نوشته شده است.
افزون بر اقامه نماز جماعت، این مسجد جامع مطلوب بزرگترین علما برای تدریس دروس حوزوی برای طلبه‌های علوم دینی بود. «سید عبدالمطلب خرسان» در کتاب خویش «مسجاد و معالم في الروضة الحیدریة المطهرة» می‌نویسد: «امام خویی نماز جماعت را در این مسجد به امامت خود برگزار می‌کردند. همچنین آن را به مقری برای تدریس دروس خود در زمینه فقه و اصول تبدیل کرده بودند. هنگامی که وضعیت سلامت امام خویی رو به وخامت گذاشت و ایشان دیگر امکان تدریس در این مسجد را نداشتند، داماد ایشان، آیت الله سید نصرالله مستنبط ه جای ایشان را گرفتند.
پس از فوت آیت الله مستنبط، آیت الله سید علی سیستانی جای آیت الله خویی قدس سره را در زمینه تدریس و امامت جماعت برعهده گرفتند. این امر سال‌ها ادامه داشت تا اینکه سازمان اوقاف وقت عراق به بهانه ترمیم مسجد، آن را بست و این مسجد تا سرنگونی رژیم بعث بسته ماند تا اینکه به دستور آیت الله سید علی سیستانی در یکم جمادی‌الاولی 1427 هجری برابر با 29 ماه می 2006 پس از آماده‌سازی و بازسازی دوباره بازگشایی شد. نماز مغرب و عشا هم به صورت جماعت به امامت علامه سید حسن مرعشی در آن برپا می شد».
خاطراتی از مسجد خضرا
عبدالهادی ابراهیمی در ادامه از خاطراتش از این مسجد می‌گوید:
من در سال 1964 در نجف اشرف به دنیا آمدم. هنگامی که به سن تکلیف رسیدم، آیت الله خویی مجتهد اعلم بود و من اهتمام ویژه‌ای به ادای نماز جماعت به امامت ایشان داشتم.
این مسجد در زمان آیت الله خویی مشهورترین مسجد نجف اشرف بود و بسیاری از نمازگزاران برای ادای نماز خود به اینجا می‌آمدند. این مسجد به ویژه در ماه رمضان حال و هوای معنوی و روحانی خاصی از حیث شنیدن تعقیبات پس از نماز داشت. آیت الله خویی حتی در روزهای آخر حیاتشان با وجود کهولت به برپایی نماز جماعت در این مکان اهتمام ویژه داشتند.
به یاد دارم، پس از نماز، آیت الله خویی از نمازگزاران استقبال می‌کردند و به سلام آنان جواب می‌دادند و با بزرگ و کوچک بسیار متواضع بودند و به سؤالات فقهی پاسخ می‌دادند.
پس از نماز بر دو نفر تکیه داشتند. توجه ویژه‌ای داشتیم که از آیت الله خویی حتی پس از خروج ایشان مراقبت کنیم. نمازگزاران هم از هر سمت در اطراف ایشان بودند، زیرا همانطور که در حدیثی از پیامبر آمده است، نگاه به چهره عالم دین عبادت است.
ایشان هنگامی که به خارج از محل نماز می‌رسیدند، اجازه نمی‌دادند که کسی به ایشان در پوشیدن گیوه‌ها کمک کند و با وجود لرزش در دست تلاش می‌کردند، خودشان گیوه‌هایشان به پا کنند.
انتهای پیام/ع
