«مسجد الرأس»، از جمله آثار تاریخی و مشهور حرم مطهر علوی است و به این جهت که در جوار سر مبارک امیرالمؤمنین علیه‌السلام ساخته شده است، به این نام معروف شده است.
در ادامه سلسله گزارش‌های معرفی مهم‌ترین آثار تاریخی و باستانی حرم مطهر امیر المؤمنین علیه‌السلام، این گزارش به «مسجد الرأس» می‌پردازد و طی آن تلاش می‌کند، به سؤالاتی از قبیل علت نامگذاری مسجد الرأس، زمان ساخت و تغییرات رخ داده در آن در طول سال‌های متمادی پاسخ دهد.
مسجد الرأس
مسجد الرأس در ضلع غربی صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام قرار دارد و نامگذاری آن به این علت است که در جوار سر مبارک امیرالمؤمنین علیه‌السلام ساخته شده است.
پیشینه ساخت مسجد الرأس به دوره ایلخانیان باز می‌گردد. «شیخ محمد حرزالدین» یادآور شده است که سازنده این مسجد «غازان بن هولاکو خان» می‌باشد. ساخت آن توسط غازان یک سال تمام به طول انجامید و در این مدت غازان خان چادرهای خود را میان نجف و «مسجد حنانه» در منطقه «الثویه» برپا داشته بود.
این درحالی است که «براقی» ساخت آن را به «شاه عباس اول صفوی» نسبت داده است. ساختمان فعلی این مسجد در دفعات عدیده‌ای بازسازی شده است. این بنا در دوره شاه عباس اول و در دوره نادر شاه بازسازی شد و در دوره نادر شاه آخرین بازسازی آن بود.
«راضیه سلطان بیگم» دختر «شاه سلطان حسین» 20 هزار نادری برای بازسازی مسجد جامع الرأس خرج کرد که در کنار سر متبرک قرار دارد.
شیخ جعفر محبوبه در کتاب خود «ماضی النجف و حاضرها» در توصیف عمارت قدیمی مسجد و محراب متشکل از کاشی‌های میناکاری و فلزات گرانقیمتش می‌گوید: «این مسجد دارای فضایی گسترده و وسیعی است. ستون‌های بزرگ و بسیاری دارد و مستحکم ساخته شده است. درب آن در صحن شریف امیرالمؤمنین علیه‌السلام و در ایوان بزرگ و زیر طاق قرار دارد. این طاق همان «ساباط» است. همچنین، این درب رو به روی رواق از سمت سر مبارک امیرالمؤمنین علیه السلام است. افزون بر آن، این مسجد راهی به سوی تکیه بکتاشی‌ها نیز دارد. این مسجد قدیمی است و از دیوارهای آن که مزین به سنگ‌‌های بزرگ است، مشخص می‌شود که همزمان با بنای حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام، ساخته شده است.»
براقی آن را به شاه عباس نسبت می‌دهد؛ همان طور که در میان اهالی نجف اشرف نیز معروف و مشهور است. در یکی از محراب‌های آن سنگی وجود دارد که در آن حروفی درشت و مشخص نوشته شده است. برخی آن‌ها را طلسم می‌دانند. این مسجد در سال 1156 هجری بازسازی شد. همانطور که تاریخ‌نگار فارس در کتاب خود «تاریخ نادری» در صفحه 237 آن یادآور شده است، در این بازسازی، گنبد و دو مناره مسجد طلاکاری شدند.
در این کتاب چنین آمده است: «راضیه سلطان، دختر شاه سلطان حسین که همسر نادر شاه بود، 20 هزار نادری را برای عمارت مسجد جامع خرج کرد که در کنار سر مبارک امیرالمؤمنین علیه السلام قرار دارد.»
همچنین گفته می‌شود که «برای بار دوم در دوره علامه سید بحرالعلوم و به دستور وی این مسجد بازسازی و نوسازی شد. البته وی به برخی از اطرافیانش می‌گفت که «این مسجد محل سر امام حسین علیه السلام است و این مسجد در این محل، به خاطر سر امام حسین ساخته شده است.»
در دوره «سلطان عبدالحمید عثمانی» دیوارهای مسجد الرأس با رنگ‌های متنوعی رنگ شد و منبری از سنگ مرمر سفید صیقل خورده در آن منصوب شد. این مسجد برای مدتی مخصوص اهل سنت بود و در آن نماز جماعت را فقط در روزهای جمعه و اعیاد فطر و قربان برپا می‌کردند.
با از میان رفتن حکومت عثمانی این مسجد تعطیل شد و درب آن برای مدت نه چندان اندکی بسته ماند. سپس درب آن بازگشایی شد و علامه بزرگ نائینی در آن نماز خواند.
برخی از ستون‌های این مسجد امروزه واژگون شده‌اند، در نتیجه دولت عراق تصمیم گرفت آن را بازسازی کرده و از لحاظ زیربنایی آن را اصلاح کند.
روی درب مسجد الرأس دو بیت وجود دارد که در آن تاریخ بازسازی و نوسازی آن را در دوره سلطان عبدالحمید نشان می‌دهد که به تاریخ 18 ذی الحجه سال 1306 هـ باز می‌گردد.
تاریخچه مسجد الرأس
«عبدالهادی ابراهیمی»، عضو هیئت مدیره آستان مقدس علوی و مؤرخ و کارشناس مسائل تاریخی آستان مقدس علوی درباره نامگذاری مسجد الرأس چنین می‌گوید:
این مسجد در ضلع غربی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام قرار دارد. این بدان معناست که از سمت سر مبارک امیرالمؤمنین علیه السلام است. به همین خاطر بر آن نام مسجد الرأس نهاده شد، البته این یکی از دیدگاه‌هاست.
اما با توجه به روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام، دیدگاه دیگری هم وجود دارد که عنوان می‌کند، این مسجد در محل سر امام حسین علیه السلام ساخته شده است. در کتاب‌های حدیث روایاتی از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام، به ویژه در کتاب‌های قدیمی مانند کتاب «اصول کافی» از علامه کلینی و کتاب «کامل الزیارات» از ابن قولویه قمی این موضوع آمده است.
از «علی بن اسباط» به نقل از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «اگر به غری آمدی و قبری بزرگ و قبری کوچک را دیدی، قبر بزرگ، مزار امیرالمؤمنین علیه السلام است و قبر کوچک هم سر مبارک حسین بن علی علیه السلام است».
همچنین روایت دیگری هم وجود دارد که علت حضور سر و خاک سپاری آن در این مکان را مشخص می‌کند. این روایت هم از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «هنگامی که سر ایشان به شام برده شد، غلامی وابسته به ما آن را به سرقت برد و در کنار مزار مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام خاکسپاری کرد.» به نظر می‌رسد، این خاکسپاری موقتی بوده و همیشگی نباشد، چراکه آغاز قرائت زیارت معروف عاشورا از امام باقر علیه السلام و دعای پس از آن، که دعای علقمه است، اینجا بوده است.
روایتی هم از «صفوان الجمال» وجود دارد، مبنی بر اینکه وقتی با دوستانش به زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام مشرف شد، به این مکان اشاره کرد و گفت «توصیه امام صادق علیه السلام این است که زیارت عاشورا برای سیدالشهدا و دعا در این مکان باشد.»
سؤالی که مطرح می‌شود که آیا منافاتی بین دو روایت وجود دارد؟ آن‌طور که در خبرها و روایات آمده است، امام زین العابدین علیه‌السلام سرهای شهیدان را از شام به کربلا آوردند و به پیکرهای مبارکشان ملحق کردند. به نظر می رسد این سرقت در هنگام آمدن کاروان اسیران از کربلا و ماندن آنان در شب در مسجد حنانه باشد. پس از آن اتفاقی که افتاد این است که سرها به کوفه برده شدند و سر مبارک سیدالشهدا علیه السلام در تشتی مقابل «عبیدالله بن زیاد» در قصر الاماره کوفه نهاده شد. پس از آن سرهای مبارک با کاروان اسیران برده شدند و در مقدمه آن‌ها سر مبارک سیدالشهدا علیه السلام بود.
همچنین، روایت‌های متواتر و مشهوری وجود دارد که نقل می‌کند، وقتی سر مبارک سیدالشهدا مقابل یزید گذاشته شد، دختر آن حضرت، حضرت «رقیه بنت الحسین» سلام‌الله‌علیها سر پدر بزرگوارش را در آغوش گرفت و بر روی همان سر شهید شدند. بدین ترتیب سر مبارک به شام هم برده شده بود.
«سید محمد مهدی بحرالعلوم»، مرجع شیعیان از جمله شخصیت‌هایی بود که روی این موضوع تأکید دارد. این عالم عارف که در سال 1212 هـ در گذشته است می‌گوید: «این مسجد روی محل سر مبارک سیدالشهدا و برای این سر مبارک ساخته شده است.» این بدان معناست که این مسجد بر روی سر و برای سر مبارک سیدالشهدا علیه السلام بنا شده است.
«محمد حسن جواهری» در کتاب خود «جواهرالکلام» نظری دارد که طی آن می‌گوید: «چه بسا منافاتی هم میان این روایات وجود نداشته باشد، زیرا ممکن است، برای مدتی سر مبارک سیدالشهدا در اینجا خاکسپاری و سپس به کربلا منتقل شده باشد و اشکالی ندارد در مکان خاکسپاری آن نماز و زیارت خوانده شود.»
«شیخ محمد حرزالدین» در کتاب «معارف الرجال» به نقل از «میرزا هادی خراسانی» و ایشان به نقل از «سید داوود رفیعی» و از پدرانش نقل می‌کند: «دیوار القبلی یعنی همین دیوار، میان محراب و ورودی ساباط از ضلع جنوبی حفره‌ای در ضمن ضریحی فولادین و گران‌بها وجود دارد که بر روی آن پارچه‌ای سبز رنگ است و محل این حفره به عنوان محل سر مبارک امام حسین علیه السلام شناخته می‌شود، اما بعدها این محل از میان برداشته شد.»
بررسی دیدگاه‌های مربوط به مسجد الرأس
مسجد الرأس از جمله اماکن تاریخی آستان مقدس علوی است. در کتاب‌های تاریخی درباره این مسجد آمده است که غازان خان مغول، از نوادگان هولاکو متوفی در سال 703 هـ، عمارتی را در مکان مسجد الرأس بنا کرد. این عمارت تا دوره حکومت ایلخانیان برجا بود. پس از تخریب عمارت ایلخانیان، بنای فعلی در زمان صفویان و توسط شاه عباس اول ساخته شد. این بدان معناست که ورودی ساباط ایجاد شد و این ساباط مسجد الرأس و مرقد مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام را از هم جدا می‌کند.
در سال 1157هـ پس از تکمیل طلاکاری مرقد مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام، راضیه سلطان بیگم، همسر نادر شاه برای بازسازی و نوسازی مسجد و مفروش کردن آن پیش‌قدم شد.
همچنین سلطان عبدالحمید عثمانی در سال 1306هـ این مسجد را ترمیم و دیوارهایش را طلاکاری کرد و منبری از سنگ مرمر را در آنجا نهاد. در واقع درب از این سمت و در سمت راست از بیرون و از درب فرج بود و بالای درب سنگ مرمری گذاشته شد و بر روی آن دو بیت شعر بود که تاریخ سال بازسازی و نوسازی آن را بیان می‌کند.
در این دوره فقط عثمانی‌های نجف در این مسجد نماز جمعه را به صورت جماعت و نماز دو عید فطر و قربان در این مسجد برپا می‌کردند. به همین خاطر این مسجد در آن زمان برای مدتی به مسجد اهل سنت شناخته می‌شد.
پس از برچیده شدن دولت عثمانی در واقع این مسجد بسته و با بی‌توجهی و اهمال رو به رو شد. تا اینکه «علامه نائینی»(رضوان الله علیه) نماز جماعت در این مسجد را برپا کرد. از دیگر علمایی که در این مسجد نماز جماعت اقامت کردند، «آیت الله سید جمال الدین هاشمی» و فرزند و نواده‌اش بودند.
در زمینه دروس حوزوی از جمله علمایی که در تاریخ معاصر دروس حوزوی خود را در این مسجد برگزار کردند، «آیت الله سید محسن طباطبایی حکیم» و «شهید سید محمد محمدصادق صدر» بودند.
انتهای پیام/ع
