ایوان ناودان طلای حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام، از جمله بخش‌های آستان مقدس است که مشابه آن در هیچ یک از عتبات عالیات مقدسه مشاهده نشده و دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است.
این گزارش به معرفی تاریخچه و ویژگی های «ایوان ناودان طلا» در حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌پردازد.
در خصوص ایوان ناودان طلا باید گفت، ایوان از سمت جنوبی دیوار صحن به حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام مشرف بوده و مقابل ایوان جنوبی بزرگ که مزار «سید سعید الحبوبی» است را در برمی‌گیرد و از حیث شکل و اندازه تقریبا مشابه ایوان علماست.
شکل و اندازه ایوان ناودان طلا
همان طور که گفته شد، ایوان ناودان طلا از حیث شکل و اندازه شبیه دیوان علماست. مهم‌ترین نقاط مشابهت و اختلاف این دو ایوان را «عبدالهادی ابراهیمی»، عضو هیئت مدیره آستان مقدس علوی و کارشناس امور تاریخی و باستانی آستان مقدس این‌گونه تشریح می‌کند.
ایوان ناودان طلا از حیث معماری و نقش و نگارهای به کار رفته شبیه ایوان علماست که در محوطه شمالی صحن امیرالمؤمنین علیه‌السلام قرار دارد. از دیگر مشابهت‌های این دو ایوان اشعار به کار رفته در آن‌هاست که قصایدی از «قوام الدین قزوینی» است، به ویژه اشعار به کار رفته اطراف گلدان بالای ایوان ناودان طلا همان است که در ایوان علما نوشته شده و مطلع آن این است:
قل اللهم صلی وزد و بارک ** علی طاها صلی علی علی
با این حال قصیده‌ای که در نوار ایوان ناودان طلا قرار دارد و ابتدای آن آیه‌ای از قرآن کریم است و سپس قصیده‌ای که در ذیل آن می‌آید، با قصیده به کار رفته در ایوان علما تفاوت دارد که با این مطلع آغاز می‌شود:
صلی یا رب علی شمس الضحی ** احمد المختار نور الثقلین
غیر از آن ابعاد و اندازه‌های دو ایوان شبیه یک دیگر است. طول ایوان 10.5 متر، عرض حدود 6 متر و عمق آن حدود 3 متر و 25 سانتی‌متر می باشد.
همچنین، میناکاری‌های به کار رفته در ایوان ناودان طلا و ناودان علما، از حیث تاریخی بسیار ارزشمند هستند، چرا که در حال حاضر قدیمی‌ترین کاشی موجود در صحن مطهر علوی محسوب می شوند.
این میناکاری‌ها در دوره «نادرشاه افشار» مورد بازسازی و نوسازی قرار گرفت و هزینه آن را «گوهرشاد بیگم»، همسر نادرشاه متقبل شد. تاریخی که در این‌جا وجود دارد، سال 1157 هجری را ثبت کرده است، درحالی که تاریخ ثبت شده در ایوان علما 1160 هجری است. این بدین معناست، کار بازسازی و نوسازی کاشی‌ها و میناکاری‌ها از محوطه جنوبی آغاز شده و به محوطه شمالی صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام منتهی شده و در آنجا پایان یافته است، بر این اساس کار بازسازی و نوسازی چیزی حدود 4 سال طول کشیده است.
موضوع دیگر، آیه قرآنی است که در بالای پنجره مکتوب شده که «ادخلوها بسلام آمنین» است، این بدین معنی است که این بخش در دوره صفوی درب بوده است، بسان دیوان علما که در دوره صفویه ابتدا درب بوده است.
همچنین این درب به طور کامل و دقیقا رو به روی «باب القبله» اصلی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام است که ایوان شمالی بزرگ است و به ایوان حبوبی معروف است. در واقع این ایوان، باب القبله اصلی است. این درب که اکنون به این شکل شاهد آن هستیم، در دوره «شبلی پاشا»، والی عثمانی در سال 1291ه/1874م ایجاد شد.
درحال حاضر، این تلاش وجود دارد و امید می‌رود، این درب‌ها برای تسهیل تردد زائران بازگشایی شوند و معماری اصیل و زیبای آن‌ها که بنیانگذارش شیخ بهایی بود، به شکل سابقش باز گردد.
دلیل نامگذاری این ایوان به «ایوان ناودان طلا»
به نظر می‌رسد، دلیل نامگذاری این ایوان به ایوان ناودان طلا به خاطر وجود ناودانی از طلا در آن می باشد اما سؤال این است که چرا این ناودان گذاشته شده و آیا هدفی را دنبال می‌کرده است؟
عبدالهادی ابراهیمی در این خصوص توضیح می‌دهد:
این باور وجود دارد که از آنجایی که شیخ بهایی در بنای صحن و حرم مطهر المؤمنین علیه‌السلام در دوره صفوی به تعیین نصف النهار مبدأ و نه قبله در بنا توجه داشت، سه نشانه قرار داد، این نشانه‌ها با رسیدن نور خورشید به آن‌ها و پیش از افتادن سایه روی آن‌ها نشان می‌دهند که وقت اذان ظهر است.
بر این اساس گذاشتن ناودان با هدف خروج آب نبوده و این موضوعی است که برخی از آن بی اطلاع اند، زیرا مساحت پشت بام برای خارج کردن آب در محدوده این ناودان بیش از 34 مترمربع نیست، درحالی که مساحت پشت بام و قبه مطهر بسیار بزرگ است و نقاط بسیاری برای خروجی آب وجود دارد که ما را از این ناودان بی‌نیاز می‌کند. همچنین این مساحت مستطیل شکل که به ناودان طلا منتهی می‌شود، از سطح سقف حرم مطهر حدود یک متر بالاتر است.
این ناودان بالای این آیه قرآنی و رو به روی قبله و خانه خدا قرار دارد. هر روز زمان اذان ظهر، وقتی سایه در ناودان مستقیم می‌شود، زمان اذان ظهر است، بدون هیچ تمایزی این موضوع هر روز و هر چهار فصل سال رخ می‌دهد و این یک پدیده علمی و معماری بی‌نظیری است.
آنچه قابل ملاحظه است، این‌که آیات قرآن نوشته شده در نوار بالای ناودان طلا سوره «انسان» است و آیه قرآنی نوشته در زیر ناودان آیه 15 این سوره است که خدای متعال می‌فرماید: «ویطاف علیهم بآنیه من فضه وأکواب کانت قواریا». ملاحظه می‌شود که حرف «الف» در «کانت» در وسط ناودان طلا قرار می‌گیرد و آن زمان که سایه زیر ناودان طلا مستقیم باشد، روی الف می‌افتد و آن وقت، وقت اذان ظهر است. این نشانه اولین نشانه‌ای است که شیخ بهایی برای اعلام وقت اذان در حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام به کار برده است.
دومین نشانه، در دیوار شرقی یا ایوان‌های دیوار شرقی است. وقتی آفتاب به لبه ایوان‌های اتاق‌های شرقی حرم و صحن مطهر علوی، به ویژه ایوان‌های چهارگانه می‌رسد که در یکی از آن‌ها درب «مسجد الخضراء» قرار دارد، یعنی وقت اذان ظهر است.
اما نشانه سوم، رسیدن آفتاب به نیمه بافت چپ «درب الساعه» از سمت داخل و نه خارج است، در آن زمان نیز وقت اذان ظهر است.
این نشانه‌ها در هیچ روزی از روزهای سال و هیچ فصلی از فصول سال تغییر نمی‌کند و این از جمله موضوعاتی است که باعث شد، آستان مقدس علوی طرح مسقف سازی صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام را رد کند، چرا که اجرای این طرح، جدای از آسیبی که به بنای آستان مقدس علوی وارد می‌کند، موجب از بین رفتن اعجاز محاسباتی و فلکی شیخ بهایی در بنای حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام می‌شود.
نکته دیگری که باید درباره ناودان طلا به آن توجه داشت، چون ناودان همزمان با ساخت بنای حرم مطهر چهار قرن پیش در زمان صفوی توسط شیخ بهایی جاگذاری شده، این است که متبرک به آبی می‌شود که از آسمان می‌بارد.
وقتی باران می‌بارد و روی قبه مبارک امیرالمؤمنین علیه السلام می‌ریزد، وارد منطقه‌‌ی منتهی به ناودان طلا می‌شود و از ناودان به زمین می‌ریزد و تخلیه می‌شود. به همین دلیل زائران همواره از آب این ناودان متبرک می‌شوند.
مهم‌ترین شخصیت‌های به خاک سپرده شده در ایوان ناودان طلا
همچون ایوان علما، در ایوان ناودان طلا و محدوده آن نیز علما، فقها، ادبا، شعرا و شخصیت‌های بزرگی به خاک سپرده شده‌اند. «کاظم عبود الفتلاوی» در کتاب خود تحت عنوان «مشاهیر المدفون فی الصحن العلوی» از 12 شخصیت یاد می‌کند که در ایوان ناودان طلا به خاک سپرده شده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به «سید نقیب مراد طالبی» اشاره کرد که هم در صحن مطهر علوی و هم در صحن مطهر حسینی خدمت داشت. همچنین حاکم نجف «ملا یوسف»، «شیخ نصار» فقیه، علامه، ادیب و شاعر معروف، جد خاندان «آل نصار» در نجف و پسرش «شیخ راضی آل نصار» است.
در ایوان ناودان طلای صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام بانوانی نیز به خاک سپرده شده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به «ملا وحیده» اشاره کرد که به شاعر نجفی و مردمی معروف بوده است.
در بخش میانی ایوان ناودان طلا این آیه قرآن کریم از سوره مائده مکتوب شده که به آیه ولایت مشهور است: «بسم الله الرحمن الرحیم، إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱلَّذِينَ يُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُؤۡتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَهُمۡ رَٰكِعُونَ، وَمَن يَتَوَلَّ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ فَإِنَّ حِزۡبَ ٱللَّهِ هُمُ ٱلۡغَٰلِبُونَ».
آیه ۵۵ از سوره مائده در کتابهای حدیثی و تفاسیر شیعی به نام آیه ولایت شهرت یافته‌است که علت این نامگذاری وجود کلمه “ولیّکم” در این آیه دانسته شده‌است. در دانشنامه امام رضا علیه‌السلام چنین آمده‌است که امام هشتم شیعیان علی بن موسی الرضا علیه‌السلام این آیه را با نام ولایت خوانده و مصداق آن را حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه‌السلام دانسته‌است.
انتهای پیام/ع
