ایوان ناودان طلا در حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام، یکی از بخش‌های منحصر به فرد و بی‌نظیر آستان مقدس است که مشابه آن در هیچ یک از عتبات عالیات مشاهده نمی‌شود و با ویژگی‌های ویژه خود چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.
این گزارش به معرفی تاریخچه و ویژگی‌های ایوان ناودان طلا می‌پردازد. ایوان از سمت جنوبی دیوار صحن به حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) مشرف بوده و مقابل ایوان جنوبی بزرگ که مزار «سید سعید الحبوبی» را در برگرفته، قرار می‌گیرد و از حیث شکل و اندازه تقریبا مشابه ایوان علماست اما جلوه‌های هنری و تزئینات طلایی آن، جایگاه ویژه‌ای به این ایوان بخشیده است.
شکل و ابعاد ایوان ناودان طلا
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، ایوان ناودان طلا از نظر شکل و اندازه شباهت زیادی به ایوان علما دارد. عبدالهادی ابراهیمی، عضو هیئت مدیره آستان مقدس علوی و کارشناس امور تاریخی، مهم‌ترین نقاط شباهت و تفاوت این دو ایوان را چنین توضیح می‌دهد:
ایوان ناودان طلا از حیث معماری و نقش‌ونگارهای به‌کاررفته، بسیار شبیه ایوان علماست که در بخش شمالی صحن مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) قرار دارد. یکی دیگر از شباهت‌های این دو ایوان، اشعار به‌کاررفته در تزئینات آن‌هاست که برگرفته از قصاید قوام‌الدین قزوینی است. به ویژه، اشعار اطراف گلدان بالای ایوان ناودان طلا همانند ایوان علما نوشته شده و مطلع آن نیز مشابه است:
قل اللهم صلی وزد و بارک *** علی طاها صلی علی علی
با این حال، قصیده‌ای که در نوار ایوان ناودان طلا قرار دارد و ابتدای آن آیه‌ای از قرآن کریم است. اما قصیده‌ای که در ذیل آن می‌آید، با قصیدهٔ به‌کاررفته در ایوان علما تفاوت دارد که با این مطلع آغاز می‌شود:
صلی یا رب علی شمس الضحی *** احمد المختار نور الثقلین
غیر از آن ابعاد و اندازه‌های دو ایوان شبیه یک دیگر است. طول ایوان ۱۰.۵ متر، عرض حدود ۶ متر و عمق آن حدود ۳ متر و ۲۵ سانتی‌متر می باشد.
همچنین، میناکاری‌های به‌کاررفته در ایوان ناودان طلا و ناودان علما، از حیث تاریخی بسیار ارزشمند هستند، چرا که در حال حاضر قدیمی‌ترین کاشی موجود در صحن مطهر علوی محسوب می شوند.
این میناکاری‌ها در دورهٔ «نادرشاه افشار» مورد بازسازی و نوسازی قرار گرفت و هزینه آن را «گوهرشاد بیگم»، همسر نادرشاه متقبل شد. تاریخی که در این‌جا وجود دارد، سال ۱۱۵۷ هجری را ثبت کرده است، درحالی که تاریخ ثبت شده در ایوان علما ۱۱۶۰ هجری است. این تفاوت بدین معناست که کار بازسازی و نوسازی کاشی‌ها و میناکاری‌ها از محوطه جنوبی آغاز شده و به محوطه شمالی صحن مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) منتهی شده و در آنجا پایان یافته است، بر این اساس کار بازسازی و نوسازی چیزی حدود چهار سال طول کشیده است.
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم ایوان ناودان طلا، آیهٔ قرآنی «ادخلوها بسلام آمنین» است که بالای پنجرهٔ آن نقش بسته است. این آیه نشان می‌دهد که این بخش در دورهٔ صفوی به‌عنوان در ورودی عمل می‌کرده، درست همانند ایوان علما که در دوره صفویه ابتدا در ورودی داشته است.
این در به‌طور کامل و دقیق، در امتداد «باب القبله» اصلی حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) قرار دارد؛ ایوان شمالی بزرگ که به نام ایوان حبوبی معروف است و در واقع نقش باب القبله اصلی را ایفا می‌کند.
نسخه کنونی این در ورودی در سال ۱۲۹۱ هجری قمری و به دستور شبلی پاشا، والی عثمانی، ساخته شده است.
امروزه تلاش‌هایی در جریان است تا این درها برای تسهیل تردد زائران بازگشایی شوند و معماری اصیل و زیبای آن‌ها که بنیانگذار آن شیخ بهایی بود، دوباره به شکوه و جلوه سابق بازگردد.
دلیل نامگذاری این ایوان به «ایوان ناودان طلا»
به نظر می‌رسد، دلیل نامگذاری این ایوان به ایوان ناودان طلا به خاطر وجود ناودانی از طلا در آن می باشد اما سؤال این است که چرا این ناودان گذاشته شده و آیا هدفی را دنبال می‌کرده است؟
عبدالهادی ابراهیمی در این خصوص توضیح می‌دهد:
این باور وجود دارد که از آنجایی که شیخ بهایی در بنای صحن و حرم مطهر المؤمنین (علیه‌السلام) در دورهٔ صفوی به تعیین نصف النهار مبدأ و نه قبله در بنا توجه داشت، سه نشانه قرار داد. این نشانه‌ها با رسیدن نور خورشید به آن‌ها و پیش از افتادن سایه روی آن‌ها نشان می‌دهند که وقت اذان ظهر است.
بر این اساس گذاشتن ناودان با هدف خروج آب نبوده و این موضوعی است که برخی از آن بی اطلاع اند، زیرا مساحت پشت بام برای خارج کردن آب در محدوده این ناودان بیش از ۳۴ مترمربع نیست، درحالی که مساحت پشت بام و قبه مطهر بسیار بزرگ است و نقاط بسیاری برای خروجی آب وجود دارد که ما را از این ناودان بی‌نیاز می‌کند. همچنین این مساحت مستطیل شکل که به ناودان طلا منتهی می‌شود، از سطح سقف حرم مطهر علوی حدود یک متر بالاتر است.
این ناودان بالای این آیهٔ قرآنی و روبه‌روی قبله و خانهٔ خدا قرار دارد. هر روز زمان اذان ظهر، وقتی سایه در ناودان مستقیم می‌شود، زمان اذان ظهر است، بدون هیچ تمایزی این موضوع هر روز و هر چهار فصل سال رخ می‌دهد و این یک پدیده علمی و معماری بی‌نظیری است.
آنچه قابل ملاحظه است، اینکه آیات قرآن نوشته شده در نوار بالای ناودان طلا سوره «انسان» است و آیهٔ قرآنی نوشته در زیر ناودان آیهٔ ۱۵ این سوره است که خدای متعال می‌فرماید: «ویطاف علیهم بآنیه من فضه وأکواب کانت قواریا». ملاحظه می‌شود که حرف «الف» در «کانت» در وسط ناودان طلا قرار می‌گیرد و آن زمان که سایه زیر ناودان طلا مستقیم باشد، روی الف می‌افتد و آن وقت، وقت اذان ظهر است. این نشانه اولین نشانه‌ای است که شیخ بهایی برای اعلام وقت اذان در حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه السلام) به کار برده است.
دومین نشانه، در دیوار شرقی یا ایوان‌های دیوار شرقی است. وقتی آفتاب به لبه ایوان‌های اتاق‌های شرقی حرم و صحن مطهر علوی، به ویژه ایوان‌های چهارگانه می‌رسد که در یکی از آن‌ها در «مسجد الخضرا» قرار دارد، یعنی وقت اذان ظهر است.
اما نشانه سوم، رسیدن آفتاب به نیمه بافت چپ «باب الساعه» از سمت داخل و نه خارج است، در آن زمان نیز وقت اذان ظهر است.
این نشانه‌ها در هیچ روزی از روزهای سال و هیچ فصلی از فصول سال تغییر نمی‌کند و این از جمله موضوعاتی است که باعث شد، آستان مقدس علوی طرح مسقف سازی صحن مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را رد کند، چرا که اجرای این طرح، جدای از آسیبی که به بنای آستان مقدس علوی وارد می‌کند، موجب از بین رفتن اعجاز محاسباتی و فلکی شیخ بهایی در بنای حرم مطهر امیرالمؤمنین (عليه‌السلام) می‌شود.
نکتهٔ قابل توجه درباره ایوان ناودان طلا این است که، از آنجایی که ناودان همزمان با ساخت بنای حرم مطهر علوی در چهار قرن پیش در دورهٔ صفوی و توسط شیخ بهایی نصب شده، همیشه با آبی متبرک می‌شود که از آسمان فرو می‌بارد.
وقتی باران می‌بارد و روی قبه مبارک امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌ریزد، وارد منطقهٔ منتهی به ناودان طلا می‌شود و از ناودان به زمین می‌ریزد و تخلیه می‌شود. به همین دلیل زائران همواره از آب این ناودان متبرک می‌شوند.
مهم‌ترین شخصیت‌های به خاک سپرده شده در ایوان ناودان طلا
همچون ایوان علما، در ایوان ناودان طلا و محدوده آن نیز علما، فقها، ادیبان، شاعران و شخصیت‌های بزرگی به خاک سپرده شده‌اند. «کاظم عبود فتلاوی» در کتاب خود تحت عنوان «مشاهیر المدفون فی الصحن العلوی» از ۱۲ شخصیت یاد می‌کند که در ایوان ناودان طلا به خاک سپرده شده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به «سید نقیب مراد طالبی» اشاره کرد که هم در صحن مطهر علوی و هم در صحن مطهر حسینی خدمت داشت. همچنین حاکم نجف «ملا یوسف»، «شیخ نصار» فقیه، علامه، ادیب و شاعر معروف، جد خاندان «آل نصار» در نجف و پسرش «شیخ راضی آل نصار» است.
در ایوان ناودان طلای صحن مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بانوانی نیز به خاک سپرده شده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به «ملا وحیده» اشاره کرد که به شاعر نجفی و مردمی معروف بوده است.
در بخش میانی ایوان ناودان طلا این آیه قرآن کریم از سورهٔ مائده مکتوب شده که به آیه ولایت مشهور است: «بسم الله الرحمن الرحیم، إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱلَّذِينَ يُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُؤۡتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَهُمۡ رَٰكِعُونَ، وَمَن يَتَوَلَّ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ فَإِنَّ حِزۡبَ ٱللَّهِ هُمُ ٱلۡغَٰلِبُونَ».
آیه ۵۵ از سوره مائده در کتاب‌های حدیثی و تفاسیر شیعی به نام آیه ولایت شهرت یافته‌است که علت این نامگذاری وجود کلمه "ولیّکم" در این آیه دانسته شده‌است. در دانشنامهٔ امام رضا (علیه‌السلام) چنین آمده‌است که امام هشتم شیعیان علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) این آیه را با نام ولایت خوانده و مصداق آن را حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) دانسته‌است.
ایوان ناودان طلا نه تنها جلوه‌ای شکوهمند از معماری و هنر صفوی است، بلکه با طراحی دقیق خود به‌عنوان ساعتی نجومی و معنوی برای تعیین وقت اذان ظهر، نشان از نبوغ ویژهٔ شیخ بهایی دارد.
