«مقام علما» یا «ایوان علما» یکی از سه ایوان اصلی و بزرگ حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام است که تاریخ پر باری در دل خود دارد.
این گزارش به «جایگاه علما» یا «ایوان علما» در حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام می‌پردازد.
داستان ایوان علما چیست و چرا به این نام نامیده شد و چه کسانی در این ایوان به خاک سپرده شده‌اند؟
ایوان علما در گذشته مقام علما نامیده می‌شد. به دلیل کثرت علمای به خاک سپرده شده در این ایوان، به ایوان علما معروف شد. در این ایوان و کنار آن ده‌ها نفر از علمای شیعه به خاک سپرده شدند.
این ایوان در مقایسه با دیگر ایوان‌ها از وسعت و گستردگی بیشتر برخوردار است. ایوان علما از دیوار شمالی به حرم مطهر علوی مشرف است. عرض این ایوان تقریبا 6 متر، عمق آن حدود 3 متر و ارتفاع آن در بالاترین نقطه قوس آن به حدود ده متر می‌رسد. ایوان علما رو به روی ایوان بزرگ شمالی و مقبره «سید محمد کاظم یزدی»(قدس سره) قرار دارد.
ارزش معماری ایوان علما
«عبدالهادی ابراهیمی»، عضو هئیت مدیره آستان مقدس علوی و کارشناس آثار تاریخی و باستانی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام درباره ارزش معماری ایوان علما می‌گوید:
حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام سه ایوان را در برمی‌گیرد، ایوان شرقی بزرگ که در سمت شرق قرار دارد و به «ایوان طلا» معروف است. ایوان علما که مشرف به جهت شمالی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام است و مقابل آن، در جهت جنوب «ایوان ناودان طلا» قرار دارد.
اگر به بنای حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام در دوره صفوی باز گردیم، ایوان علما در واقع یکی از درب‌های حرم مطهر علوی است که از محوطه شمالی صحن و از طریق رواق شمالی به حرم مطهر علوی منتهی می‌شود.
دلیل این گفته کاشی‌های بالای ایوان است که از دوران افشاری برجا مانده و در بردارنده آیه قرآنی «ادخلوها الباب سجدا» است. این دلیل واضح و آشکاری است که نشان می‌دهد، اینجا یکی از درب‌های منتهی به حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام بوده و بسته نبوده است.
این ایوان همان طور که گفته شد، دقیقا مقابل ایوان شمالی بزرگ است. ایوان شمالی بزرگ که در سمت چپ آن علامه سید محمد کاظم یزدی به خاک سپرده شده است، در واقع درب طوسی اصلی در بنای صفوی است، به بیان دیگر، درب جدیدی که هم اکنون تحت عنوان باب الطوسی مطرح است، دربی است که نبوده و ایجاد شده است. در سال 1953 حین نوسازی و بازسازی توسعه یافت و بزرگ‌تر شد و به مناسبت تاجگذاری «ملک فیصل دوم» رونمایی شد.
ویژگی‌های فنی و مهندسی ایوان علما
عبدالهادی ابراهیمی درباره ویژگی‌های فنی و مهندسی ایوان علما می‌گوید:
ایوان علما از لحاظ مهندسی و کاشی‌هایی که در آن به کار رفته و همچنین کاشی‌کاری‌های انجام شده در آن و همچنین گلدانی که در آن حک شده است، از حیث زیبایی دقیقا مشابه و متقارن ایوان ناودان طلا در سمت جنوبی صحن مطهر علوی است.
ارزش تاریخی و هنری این کاشی‌ها و کاشی‌کاری‌ها این است که قدیمی‌ترین کارشی‌ها و کاشی‌کاری‌های به کار رفته در حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام را در برمی‌گیرد. چون «گوهر شاد بیگم»، همسر نادرشاه افشار بازسازی کاشی‌ها و کاشی‌کاری‌های صحن شریف علوی را انجام داد. کار بازسازی کاشی‌کاری‌ها از سمت جنوبی حرم مطهر علوی آغاز شد. علاوه بر این‌که تاریخ این کاشی‌کاری نیز ثبت شده است که به سال 1160 هجری باز می‌گردد.
لبه ایوان علما را بافته‌های در برمی‌گیرد که روی آن‌ها آیاتی از قرآن کریم و اشعاری از قصیده «قوام الدین قزوینی» نوشته شده است، همان طور که نام نویسنده این آیات و اشعار نیز ثبت شده است که به نام «کمال الدین حسن گلستانه» است. به همین دلیل تأکید بسیاری روی حفظ این کاشی‌ها و کاشی‌کاری‌های انجام شده می‌شود، چون از ارزش تاریخی بسیاری در این ایوان و نقاط دیگر صحن مطهر دارد. به ویژه آن‌که روی این کاشی‌کاری‌ها تاریخ انجام آن‌ها ثبت شده است و این به ما کمک می‌کند که قدمت آن‌ها را به راحتی تشخیص دهیم.
دلیل نامگذاری این ایوان به ایوان علما
ابراهیمی درباره دلیل نامگذاری ایوان به ایوان علما و مهم‌ترین و معروف‌ترین شخصیت‌های به خاک سپرده شده در این ایوان نیز می‌گوید:
تشرف به خاکسپاری در صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام نعمت بسیار بزرگی است، به همین دلیل این صحن در محوطه، حجره‌ها و شبستان‌هایش در بردارنده هزاران نفر است که افتخار و تشرف به خاک سپرده شدن در آن را پیدا کردند که از جمله آن‌ها می‌توان به علما، فقها، ادبا، شعرا و اندیشمندان و همچنین سلاطین و پادشاهانی اشاره کرد که در بنای حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام مشارکت داشتند، مانند عضدالدوله دیلمی.
این ایوان به جهت خاکسپاری تعداد زیادی از علما و فقها در آن به ایوان علما معروف شد. از جمله این علما و فقها می‌توان به عنوان مثال به شیخ «علامه احمد الجزائری» نویسنده کتاب «دلائل الاحکام»، شیخ «علامه محمد مهدی نراقی» نویسنده کتاب معروف «جامع السعادات»، همچنین پسر ایشان «علامه شیخ احمد نراقی» نویسنده کتاب «مستند الشیعه فی تقی الشریعه» اشاره کرد. از دیگر علمای معروفی که در این ایوان به خاک سپرده شد، «علامه سیدعلی داماد» بود.
ویژگی‌های ایوان علما
ایوان علما دارای دو قوس نزدیک به هم است که یکی از آن‌ها خارجی و دیگری داخلی است. این دو قوس به دو نقش به شکل بافت پیچیده مزین است که انتها در قاعده قوس به شکل گلدان کوچک درمی آید.
فاصله بین دو قوس را کاشی کربلایی منقش پر می‌کند. در منطقه میانی و بالای قوس‌ها آیاتی از سوره مبارکه الرحمن نوشته شده است. اغلب كاشی های نمای ایوان با کاشی‌های خاص و ویژه کربلایی پوشانده شده است. وسط نمای ایوان، کاشی‌کاری‌هایی به شکل قوس و گنبد انجام شده که روی آن طرح‌‌هایی از گل و بوته نقش بسته است. اطراف این قوس نیز با ابیاتی از اشعار قوام الدین قزوینی احاطه شده است.
افزون بر آن، اشعار قوام الدین قزوینی اطراف آیات قرآنی به کار رفته در این ایوان نیز مشاهده می‌شود که نویسنده آن، کمال الدین حسین گلستانه بوده است و تاریخ آن براساس تاریخ ثبت شده روی کاشی‌های ایوان به سال 1160 هجری باز می‌گردد.
ایوان علما، همچون ایوان‌های دیگر حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام دارای دربی است که روی اشکال خاص و قوس‌ها و کمان‌های کوچک برجسته‌ای کار شده که از قوس آویزان است و زیبایی ایوان را دو چندان می‌کند.
افزون بر آن، آن‌چه این ایوان را از ایوان‌های دیگر متمایز می‌کند، وجود پنجره‌ای بزرگ است که بافتی از توپک‌های نقره‌ای بزرگ آن را در برگرفته است. این درب در وسط ایوان قرار دارد و مشرف به اتاق کوچکی است که یکی از رواق‌های شمالی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام است.
انتهای پیام/ع
