یکی از شاهکارهای هنری و تاریخی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام، «ایوان طلا» است که درب ورودی اصلی رواق حرم مطهر علوی به شمار می‌آید.
این مطلب به تاریخچه‌ی «ایوان طلا» (یا همان درب ورودی اصلی رواق حرم مطهر علوی)، اهمیت این ایوان در معماری آستان مقدس علوی، داستان این نقش و نگارها و حکاکی‌ها و آسیب‌هایی که رژیم بعث به آن وارد کرد، می‌پردازد.
موقعیت و مشخصات ایوان طلا
ایوان بزرگ طلا در ضلع شرقی حرم مطهر قرار دارد. این ایوان معجزه‌ای از دقت و شاهکار معماری اسلامی و پر از نقش‌ونگار و حکاکی‌های منحصر به‌فرد است.
عرض ایوان طلا تقریباً هشت متر و ارتفاع آن تا بالای طاق ایوان سیزده متر است. ایوان، طلایی با تراکم بالا از طلای خالص ساخته و در بالای آن مقرنس کاری‌های طلایی بزرگی انجام شده است که تقریباً تا یک سوم بالایی ایوان ادامه دارد. این یکی از زیبایی‌های بی‌نظیر و باشکوه معماری حرم علوی است که توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
دو طرف جانبی ایوان دارای پنجره‌های قوسی شکل است که با حکاکی‌های برجسته روی نوار میناکاری مزین شده است. در هر طرف نیز دو پنجره وجود دارد. تاریخ طلاکاری در قسمت روبه رویی بالای ایوان طلا با حروف برجسته حکاکی‌شده و اکنون یکی از آثار مهم تاریخی بارگاه مطهر علوی به‌شمار می‌رود.
اهمیت این ایوان از منظر زیبایی شناسی، مهندسی و تاریخی
«عبدالهادی ابراهیمی»، عضو هیئت مدیره آستان مقدس علوی و کارشناس معماری آستان درباره اهمیت این ایوان از منظر زیبایی شناسی، مهندسی و تاریخی می‌گوید:
«ایوان طلا در ضلع شرقی حرم مطهر واقع شده است و یکی از شاهکارهای هنر اسلامی و نمونه‌ای بی‌نظیر صنعت و هنر حکاکی است. حکاکی‌ها و نقشونگارهای این ایوان برای هر بیننده‌ای بسیار قابل توجه و اعجاب برانگیز است. من فکر نمی‌کنم ایوانی با این درجه از زیبایی و نمادهای زیبا شناختی در جهان اسلام وجود داشته باشد.»
جایگاه ایوان طلا در مقایسه با ایوان‌های دیگر متمایز است. در حرم ائمه معصومین علیهم‌السلام، ایوان بزرگ به سمت قبله است، اما شیخ بهایی(ره)، معمار این عمارت مجلل، با عظمت و شگفت‌انگیز، جایگاه ایوان بزرگ را در پايين پای مبارک امیرالمؤمنین علیه‌السلام، در نظر گرفته است.
وقتی طرح مسقف کردن صحن مطهر حیدری ارائه شد، آستان مقدس علوی به دو دلیل این طرح را رد کرد:
– در نظر گرفتن میراث اصیل معماری حرم مطهر، چون طرح مسقف کردن صحن، به زیبایی ایوان طلا و هماهنگی آن با دیگر ساختارهای معماری حرم مطهر یعنی گنبد و مناره‌ها لطمه می زد.
– به ابتکار شیخ بهائی حین بنای صحن مطهر لطمه وارد می‌شد. شیخ بهایی صحن را به گونه‌ای ساخته است که زاویه نصف النهار مبدأ در حرم قابل تعیین است و با اجرای طرح مسقف کردن حرم مطهر این معجزه نجومی در صحن آسیب می‌دید و از بین می‌رفت.
همین دو نکته به خوبی اهمیت ایوان طلا از منظر زیباشناسی را نشان می‌دهد. از نظر مهندسی نیز ابعاد ایوان اعم از طول، عرض و ارتفاع، بر اساس نسبت طلایی ۱۶ به ۱ ساخته شده است و با مهندسی منتقدین، اشکال پنج ضلعی متعددی در اماکن مختلف از جمله دو مناره و گنبد مطهر ساخته شده است.
اهمیت ایوان طلا از منظر تاریخی
عبدالهادی ابراهیمی درباره اهمیت تاریخی ایوان طلا نیز می‌گوید: معروف است، وقتی «شاه عباس اول» بنای فعلی را در سال ۱۰۲۳ هـ /۱۶۱۴م بنا کرد گنبد، ایوان و دو مناره حرم را با کاشی میناکاری آراست. پس از پایان سلسله صفویه وقتی نادرشاه افشار روی کار آمد، سنگ قبلی حرم مطهر را برداشت و با روکش‌های مسی جایگزین کرد که با طلای ناب پوشانده شده بود و ضریح را طلا کاری کرد. از سال ۱۱۵۵هـ /۱۷۴۲م کار تذهیب حرم شروع شد و درسال ۱۱۵۶هـ/۱۷۴۳م به پایان رسید.
این مستندات را در بسیاری از بخش‌های معماری حرم از جمله حکاکی‌ها و نقشونگارهای ایوان طلا می‌توان دید و در نوشته‌ها، اشعار و اعداد و ارقام به صورت مکتوب قابل مشاهده است. چنان‌که در ضلع مقابل و در بالای ایوان متنی به زبان عربی به خط ثلث و با حروف بزرگ نوشته شده که نشان می‌دهد، نادر شاه در سال ۱۱۵۶هـ مفتخر به تذهیب ضریح شده است.
در این مستند عبارت «خلده الله ودولته» وجود دارد که اگر ارزش و معنای این حروف را در نظر بگیریم، در مجموع عدد 1156 به دست خواهد آمد که تاریخ پایان طلا کاری ضریح مقدس است.
همچنین سند مکتوبی وجود دارد که در پایان شعر «میرزا عبدالرزاق تبریزی» به زبان فارسی آمده و نویسنده در آن می‌گوید: «تذهیب به دستور سلطان انجام شد و نظارت بر این کار را مهدی قالی، محمدعلی قزوینی و محمدابراهیم زرگرباشی بر عهده داشتند.»
اشعار منظومی هم وجود دارد که به سال 1156هـ بازمی‌گردد، مانند شعر «میرزا عبدالرزاق تبریزی» و «محمد زکی ندیم مشهدی» که در ایوان کوچک موجود است.
علاوه براین، در مهرهای حک‌شده عدد 1156 نیز حکاکی شده است، یعنی سالی که طلاکاری حرم مطهر به ویژه ایوان و مناره به پایان رسیده است. گنبد حرم مطهر یک سال پیش از آن، یعنی در سال ۱۱۵۵هـ تکمیل شده است. به عنوان مثال در پایان «منظومه منادا» چنین مهری زده شده است، همچنین در پایان شعر میرزای تبریزی و قصیده عرفی شیرازی نیز اعدادی در پایان اشعار حک شده است.
نکته مهم دیگر، زنجیر طلای نادری است که در بالای ایوان قرار گرفته و از نظر تاریخی اهمیت بسیاری دارد. نقل است، وقتی تذهیب حرم شریف به پایان رسید، نادرشاه افشار در سال 1156 هـ به نجف مشرف شد، این زنجیر را ساخت. وقتی به دروازه نجف رسید، دستور داد که زنجیر را بر گردن او بیندازند و به صورت خوار و حقیر از کوچه‌ای باریک به مرقد مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام بکشانند. این کوچه باریک از آن زمان تاکنون به «عگد الزنجیل» یا «کوچه زنجیر» نامگذاری و معروف شده است. نقل است، هیچ یک از وزرا و بزرگان دولت نادرشاه جرأت اجرای این خواسته او را نداشتند، تا اینکه مردی ناشناس که تا آن وقت کسی او را ندیده، این کار را انجام داد.
گفته می‌شود، این زنجیر مدتی توسط رژیم بعث مصادره شده بود. روایت دیگری هم وجود دارد که «هادی انصاری» از قول پدر شهیدش نقل می‌کند، اینکه این زنجیر وقتی به یک لوستر کوچک آویزان بود، بر اثر وزش باد شدید سقوط کرد. پس از آن این زنجیر داخل محفظه شیشه‌ای نگهداری شد. اما اکنون داخل محفظه شیشه‌ای پیرامون یکی از فانوس‌های حرم مطهر پیچیده شده است.
کتیبه‌ها به چه زبانی نوشته شده است
ابراهیمی با اشاره به اینکه کتیبه‌ها و حکاکی‌های زیادی روی ایوان طلا وجود دارد، در این‌باره که به چه زبانی نوشته شده‌اند، گفت: اگر منظور قصائد شعر است، باید گفت، در ایوان طلا تنوع فرهنگی و زبانی زیادی وجود دارد. اشعاری از ادبیات فارسی، ادبیات ترکی – عثمانی و اشعار عربی به چشم می‌خورد، از جمله اشعار عربی موجود روی ایوان طلا، قصیده منادا است که در ابیات آن آمده است:
نَادِ عَلِياً مُظهِرَ العَجَائِب ** تَجِدهُ عَونَاً لَكَ في النَّوَائِب
كُلُّ هَمٍّ وَغَمٍّ سَيَنجَلي ** بولايتك يا عليُّ يا عليُّ يا علي
شعر دیگری هم به زبان عربی دور گلدان طلایی فوق‌العاده زیبایی در بالای ایوان نوشته شده، این شعر با این بیت آغاز می‌شود:
بنبي عربي ورسول مدني ** وأخیه اسدالله المسمی بعلي
این قصیده شامل ذکر و مدح همه معصومین علیهم‌السلام است.
در مورد اشعار فارسی هم می‌توان به شعر «عرفی شیرازی» درباره دروازه اصلی ایوان طلا اشاره کرد که در دو طرف ایوان و به زبان فارسی نوشته شده است و چهار بیت شعر فارسی از «حسن کاشی» در سمت راست و چپ ایوان نیز به چشم می‌خورد.
افزون بر آن، دو شعر به زبان ترکی روی نوار کاشی میناکاری‌شده حرم نوشته شده که شعر بلندی از میرزا عبدالرزاق تبریزی متخلص به «نشئه» و به زبان ترکی ادبیات کهن عثمانی نوشته شده است.
چهار بیت شعر در دو طرف ایوان کوچک که در داخل ایوان بزرگ قرار دارد، نیز نوشته شده و منسوب به «محمد زکی ندیم مشهدی»، شاعر ایرانی است. ندیم مشهدی، اشعار و ابیات دیگری نیز در مدح امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز دارد. ایشان از اهل سنت و از اصحاب سلطان نادر شاه افشار، متخلص به «ندیم» بوده است.
درب های ایوان طلا و تاریخ نصب آنها
همان طور که می دانید، ایوان طلا درب‌های مختلفی دارد، درباره این که این درب‌ها چه زمانی نصب شده و تاریخچه آن ها چیست، عبدالهادی ابراهیمی می‌گوید: قدیمی‌ترین درب، درب چوبی نخستین بنای حرم است که تاریخ آن به سال ۱۰۲۳تاریخ ساخت حرم مطهر بازمی‌گردد. این درب نفیس هم اکنون در انبارهای حرم مطهر به خوبی از آن نگهداری می‌شود.
بعد از آن، از درب‌های نقره استفاده شد. تا اینکه در سال ۱۳۷۳هـ/۱۹۵۴م حجت الاسلام والمسلمین سید محمد کلانتر، حاج مهدی مقدم، برادرش حاج کاظم و میرزا عبدالله، از تجار بزرگ ایرانی درب‌هایی از طلا به حرم مطهر اهدا کردند و به این ترتیب، درب‌های جدید نصب شدند که همگی از طلا و بسیار باشکوه بودند.
شیخ عراقی کاشف الغطاء(ره) کتابی در باب اسامی درب‌های ایوان طلا تألیف کرده و در آن به تفصیل به ساخت درب‌ها و حمل آنها از تهران به عراق، جشن‌هایی که گرفته شد و اشعاری درباره این درب‌ها سروده شده، پرداخته است.
در این خصوص می‌توان به دو قصیده سروده شده در زمان نصب این درب طلا منسوب به «محمد جمال هاشمی» و«شیخ عبدالحمید سماوی» اشاره کرد. شعر دیگری هم از «شیخ محمد علی یعقوبی» وجود دارد که مربوط به سال نصب درب یعنی سال 1373هـ است. این شعر شامل تاریخچه‌ای است که داخل پرانتز نوشته شده و به شرح زیر است:
ولایبقی فی التاریخ إلا علىّ
الدّر و الذّهب المصفّى
از جمله اشعار فوق‌العاده‌ای که در روز نصب درب‌ها سروده شد، شعری از «شیخ عبدالمهدی مطر»(ره) بود که ابیات آغازین آن به شرح زیر است:
ارصف بباب علي ايها الذهب ** وأخطفِ بأبصارِمن سَروا ومَن غضِبوا
وقـل لمن كان قد أقصاكَ عن يدهِ ** عفواً إذاجئت منك اليوم اقتربُ
لعـل بـادرةً تبدوا لحيـدرةٍ ** أن ترتضيك لهاالأبواب والعُتبُ
این شعر، شعری نمادین است. نماد اینکه امیرالمؤمنین علیه‌السلام در دنیا زاهد بود و کاملا دنیا و متعلقاتش را رها کرده بود. اما پس از رحلت، طلا با خضوع و خشوع کامل برای تزیین آستان مبارکش به محضرش شرفیاب شد. «عباس ترجمان» این مفهوم را در کتاب «الأرجوزه النجفیه» خیلی خوب توصیف کرده است و می‌گوید:
ماغرت الصفراء والبیضاء ** نفس علي وهي الإباء
راح علی اعتابه یحوي الذهب ** مؤملا أن‌یرتقي بعض الرتب
علاوه بر این، در حرم علوی درب مرقد «علامه حلی» در ضلع شمالی مناره و درب مرقد «مقدس اردبیلی» در ضلع جنوبی مناره را داریم که این دو درب طلا نیز به همت سید محمد کلانتر(ره) نصب شده است. اهداکننده آن نیز حاج عبدالرسول عجینه بود. این درب‌ها در سال ۱۳۹۷هـ/۱۹۷۶م نصب شدند.
آسیب‌های وارده به ایوان در زمان رژیم بعث
در زمان حاکمیت رژیم بعث، این رژیم خساراتی به این ایوان وارد کرد. عبدالهادی ابراهیمی درباره این خسارات و نقش آستان مقدس علوی و تولیت آستان در جبران خسارات وارده می‌گوید: «پس از سقوط رژیم بعث و نظارت مرجعیت عالی قدر بر بازسازی حرم مطهر، تولیت آستان علوی این خسارات را ترمیم و بازسازی کرد.»
علاوه بر این ضلع جنوبی ایوان که در مجاورت مناره جنوبی قرار دارد، در سال ۱۴۴۰هـ/۲۰۱۹م مجددا طلا کاری شد. پس از آن، طلاکاری ضلع شمالی و مناره شمالی انجام شده است و مرحله آخر، طلاکاری ایوان بزرگ است که در حال انجام می‌باشد.
توصیفات دیگر ایوان طلا
درب اصلی، وسط ایوان طلا و داخل یک ایوان کوچک قرار دارد. روی سطح درب، مقرنس‌کاری‌های طلایی شگفت‌انگیزی وجود دارد و در پایین آن با خط درشت این فرموده پیامبر نوشته شده :«أنَا مَدینَهُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها» و با آیات شریف قرآن کریم احاطه شده است.
قسمت رو به روی درب که به شکل ایوان است، شیشه‌کاری شده است و این فرموده رسول اکرم سر در آن حک شده است: «علی مع الحق والحق مع علی ولن یفترقا حتی یردا علی الحوض یوم القیامة.»
در دو طرف نماهای ایوان طلا سخنان و ابیاتی در مدح امیرالمؤمنین علیه‌السلام به خط طلایی برجسته روی کاشی میناکاری حکاکی شده است. این نوشته‌ها به زبان ترکی و منسوب به میرزا عبدالرزاق تبریزی است.
علاوه بر این، نقش‌ونگار گلدار زیبایی کاملا استادانه به شکل متقارن و دقیق در معماری ایوان، کار شده است. ظرافت‌های به کار رفته در معماری ایوان طلا به قدری زیاد است که به هیچ عنوان قابل شمارش نیست. معماری ایوان طلا و بناهای اطراف آن از زیباترین و مهم‌ترین ویژگی‌های اعجاب‌انگیز حرم مطهر علوی به شمار می‌رود.
بسیاری از بناهای تاریخی مهم در زمان حاکمیت رژیم بعث آسیب دیده است، اما کتیبه‌های بسیار زیبای گل و کتیبه‌های تاریخی در روبه روی ایوان طلا کاملا سالم باقی مانده‌اند که مربوط به دوران ساخت و طلاکاری ایوان در زمان نادرشاه هستند.
در سمت چپ روبه روی ایوان طلا نوشته شده: «كُلُّ هَمٍّ وَغَمٍّ سَيَنجَلي بولايتك ياعليُّ ياعليُّ ياعلي» ذیل این جمله نیز آمده است: «محمدعلی نقاش سال۱۱۵۶هـ»
بالای ایوان در یک نوار آبی‌رنگ تاریخچه تذهیب گنبد، دو مناره و ایوان طلا به دستور نادرشاه افشار به خط ثلث با زیبایی تمام حکاکی شده است. در این ایوان بسیاری از علما و بزرگان به خاک سپرده شده‌اند. نام آنها روی دیوارهای ایوان حک شده بود، اما طی فرایند طلاکوبی ایوان پاک شدند.
علاوه بر این، نمای ایوان طلا و درب‌های ورودی در اثر عملیات نظامی و بمباران وحشیانه انتفاضه شعبانیه در سال ۱۹۹۱م آسیب دیدند، اما پس از سقوط رژیم بعث، تولیت آستان مقدس علوی این آسیب‌ها را مرمت و بازسازی کرد.
در کتاب «تاريخ تذهيب المرقد العلوي المطهر»، تألیف عبدالهادی ابراهیمی آمده است: «پس از سقوط رژیم بعث در سال 2003م، مرجعیت عقلا در نجف مسئولیت نظارت بر فعالیت‌های آستان مقدس علوی را بر عهده گرفت. هیئت مدیره آستان علوی نیز با صدور حکمی مقرر کرد، هر آنچه در زمان حاکمیت حزب بعث از این آستان برده شده، بازگردانده شود و هر آنچه با اهداف سیاسی و به دور از قداست و تاریخی حرم مطهر به آن اضافه شده، برداشته و زایل شود. به همین منظور کارشناسان مرمت آثار و کتیبه‌های تاریخی، آثاری را که در دوران رژیم بعث حذف و تخریب شده بود، را دوباره ترمیم و بازسازی کردند.
در این راستا، کتیبه‌ها و صفحات طلای میناکاری شده‌ی نوار گنبد فوقانی حرم، بازسازی شد و در 13 رجب 1430هـ.ق/ 6 جولای 2009 م کار مرمت به پایان رسید. کتیبه‌های ایوان طلا نیز از سال 2013 ترمیم، بازسازی، طلاکوبی و به جایگاه اصلی خود بازگردانده شدند.
انتهای پیام/ع
