بنای حرم مطهر علوی پس از پایان ساخت در دوره صفویه با کاشی آبی پوشانده شد. اما پس از پایان عصر صفوی‌و سلطنت نادرشاه افشار در ایران، وی دستور داد کاشی ها را از گنبد، دو گلدسته و ایوان بزرگ شرقی جدا کرده و ورق های مسی زراندود شده با طلای خالص را جایگزین آن کنند. عملیات طلاکاری حرم در سال ۱۱۵۵ه/ ۱۷۴۲م آغاز شد و در سال ۱۱۵۶ه/ ۱۷۴۳م پایان یافت.
شیخ محمد حسین حرز الدین در تاریخ خود از کتاب «نادر نامه» (به فارسی) ۴۷۳ چنین ترجمه کرده است: (هنگامی که دستور طلاکاری گنبد متبرکه از سوی سلطان نادرشاه صادر شد، خادمان حریم شاهی (سلطنتی) به بهترین وجه ممکن عمل کردند (تمکین) ، و در طلاکاری گنبد مبارک بسیار دقت ورزیدند. تمام آنچه برای این کار هزینه شده بود را حساب کردند که معادل پنجاه هزار تومان شد و نادر آن را به امیرالمؤمنین (ع) حوالت داد.) [1]
شايد اينجا مناسب باشد آنچه را كه براقى در «اليتیمة الغرویة » از شيخ محمد كبه در كتاب «الدرار المنثوره» نقل كرده است، یادآور شویم :
(زراندود کردن گنبد و آستان شریف حرم مطهر مولایمان امیرالمؤمنین (ع) در سال۱۵۵۰ ه به پایان رسید که نادرشاه نذر کرده بود اگر خداوند او را به فتح هند موفق گرداند، انجام دهد. خداوند به او توفیق داد و هند و بسیاری از کشورهای دیگر را فتح کرد و به همین جهت او را ابوالفتوح می خوانند. پس به آنچه را با خود عهد کرده بود، وفا کرد.) [2]
صرف نظر از علتی(دلیل) که نادرشاه را وادار به طلاکاری مرقد مطهر علوی کرده است، مفهوم نماد های بزرگ عملیات طلاکاری حرم بر هیچ متفکری پوشیده نیست. این همه برهان بر آن است که حضرت امیر ع پس از آنکه سالها در عمر با عزت خود، زهد و مناعت در برابر زر و زور دنیا پیشه ساخته بود، این بار زر و طلا خود خاضعانه در مرقد آن حضرت ع فرود آمده است. حضرت علی ع خطبه‌ها و احادیث بسیاری در ذم مال دنیا داشته است.
خاطرنشان می‌شود که فرآیند مطلاسازی شامل تزئینات بسیار زیبا و لوحه‌هایی می‌شود که بر روی آنها آیات قرآن، احادیث نبوی و اشعار منظوم به زبان‌های عربی، فارسی و ترکی حکاکی شده بود و سال پایان کار طلاکاری حرم يعنی به سال (1156ه) در تواریخ و ارقام به صورت شعر سروده شده است.
عده‌ای از شعرا و علما سال آغاز طلاکاری گنبد مطهر علوی را (۱۱۵۵ه) دانسته‌اند که از جمله آنها علامه سید نصرالله حائری (متوفی ۱۱۶۸ه) می‌باشد که قصیده بلندی دراین خصوص سروده است که برخی ابیات آن آورده شده
إذا ضامك الدهر يوماً وجارا *** فلُذْ بحمى أمنع الخلق جارا
وما يبلغ التبرُ من قبّةٍ *** بها عالم المُلكِ زاد افتخارا
تُبدى سناها عياناً فأرّختُ *** (آنستُ من جانب الطور نارا) [3]
اگر این روزگار بر تو ظلمی روا داشت ، ملجأ و پناه تو والاترین خلائق است پس به او پناه ببر.
آنجا که طلا گنبد را پوشانیده و آنجا که تمام عالم و کائنات به آن افتخار و مباهات می کنند.
درخشش نور او عیان و مکشوف ظهور کرد پس من تاریخ مسجل کردم، که از گوشه صحرای طور نور آتشی دیدم (نور امید بر من تابیدن گرفت).
بالاترین قسمت ساقه (گردن) گنبد با نواری از مینای آبی پوشیده شده است که آیات شریفه ای از سوره فتح با حروف طلایی بر آن حکاکی شده است و در بالا و پایین آیات قران، ابیات منظومی به فارسی و ترکی دیده می شود. شایان ذکر است که این نوار در سال ۱۱۵۶ه در جای خود نصب شد، چنانکه در آخرین کتیبه(لوحه) این نوار به زبان عربی نوشته شده بود: ( ستایش خدایی را که مارا به این نعمت بزرگ در سال ۱۱۵۶ه مشرف به نگارش آن در طهران ، محمد حسین تبریزی) [4].
در بالای سرگل طلایی گنبد تاجی طلایی بعنوان نمادی اعتقادی الهام گرفته از اندیشه اهل بیت (ع) قرار داده شده که شامل یک لبه مدور(دایره ای شکل) است که از آن چهارده پرتو می درخشد که نماد چهارده معصوم است (محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین و نه امام دیگر از فرزندان حسین صلوات الله علیهم اجمعین) بالای لبه مدور، کف دستی است که آیه دهم سوره فتح در آن نوشته شده است : و یدالله فوق ایدیهم ،دست خدا بالای هر دستی است. بر کسی پوشیده نیست که مفهوم علامت کف دست همان پنج تن آل عبا عليهم أفضل الصلاة وأتم التسليم والى بيعة أمير المؤمنين (ع) می باشد.
در قسمت پایین بالکن مؤذن در هر گلدسته نواری تعبیه شده بود که با حروف مطلا آیاتی از سوره جمعه بر سطح مینایی آبی رنگ نوشته شده بود و در نهایت این کتیبه با نام کاتب آن (مهر علی) مُهر شد(تمام شد). در آخرین ردیف از صفحات طلایی پایه (کف) گلدسته شمالی که مجاور مرقد علامه حلی می باشد، پنج بیت فارسی دیده می شود که در انتهای آن نام نویسنده محمد جعفر آمده است. و شعر با بیتی پایان می یابد که شامل تاریخ شعری پایان طلاکاری دو گلدسته (۱۱۵۶ ه) می باشد و آن:
بگفت مقري طبع نواسنج *** (تعالى شأنه الله أكبر) [5]
از سوی دیگر، بر روی آخرین ردیف از صفحات طلایی تزئین شده در پایه گلدسته جنوبی که مجاور مرقد مقدس اردبیلی می باشد، پنج بیت عربی نقش بسته است. بیت آخر این شعر نیز به سال پایان طلاکاری دو گلدسته (۱۱۵۶ ه) اشاره کرده و چنین است:
ويعجب كل نور من سناه *** كما شمس الضحى بل صار أنورْ
تنوَّرَ عسجداً بمنار عزٍّ *** يدوم بقاؤه والليل أدبرْ
نهار مسرة الأمثال أضحى *** بذلك صبح أفق المصر أسفرْ
وفاز بذاك (نادر) كل عصر *** فسبّح ثم هلّل ثم كبّرْ
وقام مؤذّن التاريخ فيه *** يكرّر أربعاً (اللهُ أكبرْ) [6]
هر نور از شعاع درخشش او همچو نور خوشید چاشتگاه بلکه روشن تر از آن است.
طلا خود منور به نور آن شد، حتی با آمدن شب، نور و روشنایی آن پابرجاست.
روز سرور و فرخندگی است که سر بر آورده و به آن، صبح از افق مصر (طور سیناء) درخشیدن گرفت
در میان دوران ها گوی سبقت را ربود، که تسبیح گفت و تکبیر گفت و تهلیل
اذان گوی تاریخ بر روی آن اذان سر داد و چهار مرتبه خواند (الله اکبر)
لازم به ذکر است، محاسبه عبارت (الله اکبر) برابر با ۲۸۹ است که با ضرب در عدد چهار حاصل ۱۱۵۶ می شود که نشان دهنده سال پایان طلاکاری گلدسته ها می باشد. به علاوه، تاریخ طلاکاری با حکاکی عبارت «سعدا عظیما» بر روی پنجره کوچکی به اندازه یک صفحه طلایی که در قسمت پایینی گلدسته جنوبی قرار دارد، ثبت(مستند) شده است.
ایوان طلای بزرگ حقا که شاهکاری از معماری اسلامی و نشانی از تجمل و زیبایی و دقت در سازه است که دارای تزئینات، طرح ها، نوشته ها و اشعار فراوانی به زبان های عربی، فارسی و ترکی است. پایان فرایند طلاکاری به خط ثلث روی هم قرار گرفته(روی هم رفته) در نواری پهن تدوین و در بالای ایوان طلا ، نصب شد که بدین شرح می باشد: (سپاس خدای بلندمرتبه را که مفتخر شد به طلاکاری این گنبد منور و روضه مطهّر، خاقان اعظم، سلطان السلاطین، بزرگ پیروز مؤید به تایید، سلطان نادر شاه که خداوند مملکت و سلطنت او را پایدار گرداند، مِهر وعدل و احسانش را بر جهانیان ارزانی دارد و او و مملکتش را جاودان گرداند، سال ۱۱۵۶.)
مرمت گنبد و گلدسته ها
بعد از اولین دوره طلاکاری حرم در زمان نادرشاه اصلاحاتی روی گنبد و گلدسته ها صورت گرفت که در کتب راجع به تاریخ حرم علوی آورده شده خصوصا کتاب «ماضی النجف و حاضرها» اثر شیخ جعفر محبوبه و کتاب «تاریخ النجف الاشرف» اثر شیخ محمد حسین حرز الدین و کتاب «المفصل فی تاریخ النجف الاشراف» اثر استاد دکتر حسن الحکیم.
و اما مهم ترین تعمیرات توسط تاجر نجفی حاج محمد رشید میرزا صورت گرفت که پس از کسب موافقت رهبر وقت فرقه(بزرگ وقت شیعه) حضرت آیت الله العظمی سید محسن حکیم رضوان الله تعالی علیه، اموال شخصی خود را برای تعمیر ترک های (شکافهای) گنبد و طلاکاری مجدد وقف کرد. طلاکاری حرم در سال ۱۳۸ ه / ۱۹۶۷م شروع و در سال ۱۳۹۱ه / ۱۹۷۱م به پایان رسید. صفحات قسمت پیازی شکل گنبد علوی یعنی ناحیه فوقانی نوار (کمربند) مجدداً طلاکاری شد و صفحات ساقه گنبد را شامل نشد. مقدار طلای مصرف(استفاده) شده از ۵۰ کیلوگرم فراتر رفت و هزینه کار به یک میلیون دینار عراقی معادل سه میلیون دلار آن زمان رسید.[7]
پشت یکی از ورق های طلا نوشته ای (دستور،حکم) دیده شد که تاریخ پایان طلاکاری چنین نوشته شده بود: (حاج محمد رشید میرزا طلاکاری گنبد را در سال ۱۳۹۱ وقف کرد). شیخ عبدالغفار الانصاری سال شروع کار را (۱۳۸۸ ه) چنین سروده است:
وقد أرَّخ الشاعر الشيخ عبدالغفار الأنصاري عام الشروع بالعمل (1388هـ) بقوله:
قد تجلّت قبّةٌ بالمرتضى *** ولها اللهُ جلالاً قد وهبْ
بورك المحسنُ في تذهيبها *** فبها نال (الرشادَ) والإرَبْ
ولها من لُطفهِ أرِّخ *** (كسا من سنا نور عليٍّ بالذهبْ) [8]
از نور مرتضی آن گنبد تجلی یافت و خداوند جلال و جبروتی به آن عنایت کرد
محسن در طلاکاری آن سهمی به مبارکی داشت، و به آن به مقامی والا دست یافت
از لطف و رحمت آن نصیبی وافر برد وتاریخی نهاد، (از نور وجود علی آن گنبد را طلا پوش کرد)
پروژه مطلاسازی مجدد دبیر خانه حرم مطهر علوی
در آغاز دهه هشتاد قرن گذشته رژیم بعث نوار گنبد را از بین برد و تاج طلایی را پایین آورد و نمادها و صفحات زرینی را که اشعار منظوم در شأن امیرالمومنین (ع) بر روی آن نقش بسته بود را با انگیزه فرقه ای و نژادپرستانه جدا کرد زیرا این کتیبه ها به زبان فارسی و ترکی نوشته شده بودند. کتیبه های اصلی (اولیه) با صفحاتی براق جایگزین شد که باعث ایجاد زشتی(نقص، بدشکل شدن) آشکار در ظاهر ایوان طلا شد که زیباترین ویژگی معماری حرم مطهر علوی بود.
تاج طلایی اصلی، از بین رفت(گم شد) و مدت ها بعد تاج طلایی دیگری مزین به نام جلاله (الله) جایگزین شد، در حالی که جای نوار گنبد برهنه (خالی) باقی ماند.
پس از وقوع جنبش (قیام، انقلاب) شعبانیه در ماه آذار ۱۹۹۱م، رژیم سرنگون شده بعثی شهر مقدس نجف را با راکت و گلوله های توپخانه بمباران کرد. گنبد شریف خاصه از ضلع شمالی (ضلع باب الطوسی) بسیار آسیب دید( جدی، به شدت) همانطور که نمای ایوان طلا و دروازه طلا بر اثر اصابت گلوله و ترکش آسیب دید. حرمت حرم مطهر علوی توسط نیروهای رژیم کفر حفظ نشد(شکسته شد، هتک حرمت شد) و پس ازسرکوب این جنبش، آسیب های حرم با عجله و بی دقت ترمیم شد.
پس از نابودی(سرنگونی) رژیم بعث در سال ۲۰۰۳م ، مرجعیت عقلی دینی در نجف وظیفه نظارت بر عتبات عالیات را بر عهده گرفت و هیئت مدیره حرم مطهر علیا مصوبه‌ای صادر کرد که مقرر داشت: ( بازگردانی هرچه برداشته شده و برداشتن هر آنچه در دوره رژیم سابق قرار داده شد. ) [9]
بر همین اساس متخصصان حوزه مرمت آثار و کتیبه های تاریخی کمیته بازسازی عتبات عالیات ایران به ترمیم آثار آسیب دیده و حذف شده در دوره رژیم بعث در یکی از انبارهای حرم مطهر علوی پرداختند.
ورق های طلای منبت کاری شده با مینای آبی برای نوار گنبد علوی مرمت و بازسازی شد و پایان این کار در ۱۳ رجب ۱۴۰ه مطابق با ۶ جولای ۲۰۰۹م اعلام شد. کتیبه های ایوان طلا نیز حفاظت، بازسازی و رنگ آمیزی شد و از سال ۲۰۱۳ مجددا در جایگاه خود نصب شد. لازم به ذکر است که دبیرخانه حرم مطهر علوی در سال ۱۴۳۳ ه / ۲۰۱۲م به تعمیر و نگهداری طوق گلدسته های شمالی و جنوبی را انجام داد.
در ادامه رویکرد مدیریت حرم مطهر علوی که حفاظت از میراث فرهنگی مادی و غیرمادی حرم مطهر علوی و استفاده از تمامی توان و امکانات موجود در راستای خدمت رسانی به این مکان مقدس می باشد ، با نظارت مستقیم سید علی حسینی سیستانی، سنگ بنای پروژه طلاکاری مجدد حرم مطهر علوی در صبح پنجشنبه ۱۰ ربیع الثانی ۱۴۳۴ ه مطابق با ۲۱ فوریه ۲۰۱۳گذاشته شد.
اهمیت این پروژه در ترمیم شکاف های دیوارهای بیرونی گنبد و ترمیم ورق های طلای زینتی حرم مطهر است که به دلیل شرایط جوی و حوادث نظامی آسیب دیده است و یکی از مهمترین اولویت ها حفظ میراث عمرانی و فرهنگی و آثار تاریخی معماری کنونی حرم علوی است. شایان ذکر است طرح طلاکاری مجدد حرم پس از اطلاع مرجع عالیقدر دینی از کلیه جزئیات و صدور دستورات لازم و تاکید بر ضرورت حفظ و نگهداری صفحات طلای اولیه و لزوم نگهداری و آبکاری و بازگرداندن آنها به جایگاه اصلی به منظور حفظ میراث و جنبه های تاریخی حرم مطهر به تصویب رسید.
مقرر شد تیمی متخصص از کادر مهندسی حرم مطهر حضرت عباس (ع) با تجربه و مهارت به روز، مرحله اول طلاکاری حرم را با طلاکاری مجدد استوانه گنبد بر عهده بگیرند. تعداد ورق های طلا برای استوانه گنبد بالغ بر ۲۵۲۵ ورق در 18 ردیف (حلقه دایره ای) می باشد که ابعاد هر صفحه ۱۸×۲۴ سانتی متر و مقدار طلای مصرفی ۴۵ کیلوگرم بوده و این مرحله در سال ۲۰۱۴ به پایان رسید.
فاز دوم پروژه طلاکاری گنبد علوی، به کادر فنی و مهندسی بنیاد کوثر ایران با همکاری کادر فنی تخصصی حرم مطهر علوی سپرده شد و در سال ۲۰۱۴م ستون هایی آهنی(داربست) اطراف گنبد نصب و تمام صفحات طلا برداشته شد و در ماه کانون اول در سال ۲۰۱۵ دو کارگاه طلاکاری مجدد ورق های طلا افتتاح شد. کلیه تجهیزات، ابزار و مواد لازم مخصوص از جمله ساخت آسانسور برقی برای حمل مواد مورد استفاده در فرآیند طلاکاری برای کار آماده شد.
روز یکشنبه ۱۳ ربیع الثانی ۱۴۳۷ ه برابر با ۲۴ ژانویه ۲۰۱۶م، مراسم افتتاح آغاز به کار فاز دوم طلاکاری مجدد گنبد با حضور جمع کثیری از اقشار مذهبی و فرهنگی و شخصیت های علمی و اجتماعی برگزار شد.
تعداد ورق های طلایی رنگ شده در قسمت فوقانی گنبد (بالای نوار) ۹۲۱۷ صفحه بود که ۷۶ ردیف یا حلقه را در اطراف گنبد تشکیل می داد و وقتی با ۲۵۲۵ ورقه استوانه (پائین نوار) جمع شود، تعداد کل ورق های گنبد ۱۱۷۴۲ ورقه می شود. همچنین مقدار طلای استفاده شده در طلاکاری قسمت فوقانی گنبد حدود ۱۳۱ کیلوگرم بوده است.
با توجه به ارزش و اهمیت باستانی و نمادین تاج اصلی گمشده ، ماکتی(نسخه،سازه) از این تاج با استفاده از آرشیو عکس های قدیمی در ایران ساخته شد. در فرآیند ساخت تاج، کوچکترین جزئیات از حیث مشخصات و اندازه با تلاش دکتر هادی الانصاری اعمال شد. این تاج در بنیاد کوثر تهران زیر نظر مهندسین و کارشناسان متخصص باستان از {آلیاژ} مس ساخته شد و در کارگاه حرم مطهر نجف با حدود یک و نیم کیلو طلای ناب آبکاری شد. توجه داشته باشید که ارتفاع کل تاج با سرگلی که روی آن قرار گرفته است ۴۷۳.۵ سانتی متر است.
عصر روز چهارشنبه ۷ ربیع الاول ۱۴۳۸ ه مطابق با ۷ دسامبر ۲۰۱۶م ، مراسم باشکوهی برای استقبال از کاروان تاج زرین در بدو ورود به حرم مطهر حیدری با حضور روحانیون، سران طوایف، خادمین حرم مطهر و زائرین برگزار شد و تاج در جایگاه خود بر روی گنبد سید الاوصیاء (ع) قرار گرفت.
روز ۱۷ ربیع الاول ۱۴۳۸ ه برابر با ۱۷ دسامبر ۲۰۱۶ میلادی، یک رویداد مهم تاریخی به حساب می آمد که از گنبد مرقد امیرالمومنین (ع) پس از طلاکاری مجدد آن مصادف با ولادت با سعادت رسول اکرم حضرت محمد (ص) رونمایی شد.
مراسم رونمایی گنبد با حضور جمع کثیری از شخصیت های مذهبی، اجتماعی، فرهنگی و دولتی با پیشگامی رهبر مرجع دینی شیخ محمد اسحاق فیاض، رئیس دیوان اوقاف شیعیان سید علاء الدین موسوی و دبیر حرم علوی سید نزار حبل المتین و امناء و نمایندگان عتبات عالیات و همچنین میهمانان حرم مطهر علوی و با حضور هزاران نفر از شیعیان امیرالمومنین (ع) که رواق های صحن علوی را پر کرده بودند برگزار شد که پس از رونمایی و برداشتن پارچه ی سفید از گنبد منور علوی ومشاهده گنبد با جامه ی جدید طلایی، چشمانشان سیاه شد.
در مورد تاریخ شعری طلاکاری مجدد گنبد مطهر (۱۴۳۸ ه) تعدادی از شاعران خلاق و نو آور، اشعاری سرودند از جمله شاعر نجفی استاد محمدعلی الزهیری :
صَدحَ الحقُّ بصوتِ الشرفِ *** وزهى اللؤلؤ بينَ الصَدَفِ
فهنا شلالُ نورٍ دافقٌ *** وهنا المجدُ بأعلى الزُلَفِ
وهُنا تاجُ الهدى مؤتلقاً *** وبألطافِ المعالي يحتفي
وقبةُ قطبُ رحى الكون الذي *** بعلي المرتضى سرٌّ خفي
هي شمسُ الله في أرض الغري *** بشعاعٍ دائمٍ لن يختفي
جدَّدوا القبةَ تبراً صافياً *** وهيَ للأرواح أسمى هدَفِ
وبتاريخٍ (أجدهُ قد زَهتْ *** قبةُ الكرارِ فوقَ النجفِ)
حق با صوت شرف بانگ حقیقت بر آورد و مروارید از میان صدف تابیدن گرفت
این جا آبشاری از نور جریان یافت و سرازیر شد و اینجا مجد و بزرگی به والاترین مرتبه خود نایل شد
اینجا تاج هدایت درخشیدن گرفت، و به مدد الطاف ملکوت اعلی به بلندی ها رسید.
گنبد قطب عالم سراسر جهان را فرا گرفت که سری در خود نهان داشت مسمی به علی مرتضی
او شمس الله روی سرزمین الغری است که درخشش آن پایدار و مستدام و لایزال است
آن گنبد را از نو ترمیم کرند ، گنبدی که روح بخش جان هاست و قبله عالمیان
در تاریخ چنین ثبت و مسجل شد که گنبد حیدر کرار بر بلندای نجف نهاده شده است.
شاعر حرم مطهر علوی استاد ابراهیم الکعبی در شعری سال طلاکاری حرم را ثبت کرده است که مطلع آن به این نظم است:
مضى عهد المحبّةِ والتصابي *** وهذا الشيب يمحو من شبابي
دوره مهر و جوانی به سر شد و حال این برف پیری جوانی را محو کرده و از میان برده است.
در ادامه می گوید:
وهذا التبرُ ينطق كلَّ يومٍ *** بتفضيلِ الوصيِّ على الرقابِ
أقولُ مبيِّناً لمؤرخيهِ *** (بأنَّ التبرَ قولُ أبي تُراب)
این طلا هر لحظه و هر ساعت زبان به سخن گشوده و اعتراف می کند که فضیلت علی ع سرامد همه رقیبان است.
این را می گویم تا حجتی بر تاریخِ مسجل آن باشد، که طلا همو قول ابو تراب است.
همچنین شاعر کربلایی استاد علی الصفار نیز شعری در مورد تاریخ طلاکاری حرم چنین سروده است:
يا قُبَّةً فيكِ رَوحُ الرُّوحِ يَنسَكِبُ *** حَيثُ الوجودُ على وَهْمِ الفَنا يَثِبُ
ای گنبدی که جانِ جانان در تو آشیانه دارد، حال آنکه همه کائنات رو به فنا هستند (تو باقی هستی و غیر تو همه فانی)
در ادامه میگوید:
قدْ جَدَّدَ العَزمُ والإخلاصُ عَسجَدَها *** فَطأْطأَتْ عِندها الأعيانُ والرُّتَبُ
للدَّهرِ أرِّخْ (عليٌّ يا أبا حسنٍ *** بمولدِ المصطفى قَدْ جُدِّدَ الذّهبُ)
آن از نو آهنگ عزم و اخلاص کرد، همه اشراف و بزرگان در برابر آن سر خم کردند
روزگار چنین چرخید و ثبت کرد که در زاد روز مصطفی ص گنبد علی طلا پوش شود.
[1].تاريخ النجف الأشرف:1/ 404.
[2]. اليتيمة الغروية والتحفة النجفية:407.
[3]. ديوان الحائري:
[4]. دليل العتبة العلوية المقدسة: 133.
[5]. ماضي النجف وحاضرها:1/ 66.
[6]. المصدر السابق:1/66.
[7]. يُنظر: طريق النور.. قصة الحاج محمد رشاد مرزه مع العتبات المقدسة:21.
[8]. ذكريات الأحبة: 104.
[9]. دليل العتبة العلوية المقدسة: 134.
منابع:
– تاريخ النجف الأشرف: محمد حسين حرز الدين. مطبعة نگارش, قم المقدسة, 1427هـ.
– اليتيمة الغروية والتحفة النجفية: حسين البراقي. مطبعة شريعت, قم المقدسة, 1428ه.
– ديوان الحائري: السيد نصر الله الحائري الموسوي. مطبعة الغري, النجف, 1954.
– دليل العتبة العلوية المقدسة: قسم الشؤون الفكرية والثقافية/العتبة العلوية المقدسة. دار الرافدين, بيروت, 2011.
– ماضي النجف وحاضرها: جعفر محبوبه. مطبعة الآداب, النجف الأشرف, الطبعة الثانية, 1958م.
– طريق النور.. قصة الحاج محمد رشاد مرزه مع العتبات المقدسة: عبدالحليم حاتم مرزه. دار النور.
– ذكريات الأحبة: عبدالغفار الأنصاري. مطبعة دار الكفيل, كربلاء المقدسة, 1436ه.
