«مناره ساعت» یا «برج ساعت» حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام یکی از بخش‌های دیدنی آستان مقدس علوی است، علاوه بر این‌که ساعت مورد استفاده در این برج از قدیمی‌ترین ساعت‌های دنیا به شمار می‌آید.
«مناره ساعت»، از مهم‌ترین بخش‌های حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام است که در این گزارش تلاش می‌شود در تمام ابعاد به آن با همه جزئیات پرداخته شود و به سؤالات مهمی مانند «ساعت کنونی چه زمانی نصب شد؟»، «آیا ساعت کنونی همان ساعت اولیه است؟»، «مهم‌ترین ویژگی این ساعت چیست؟» و «چرا شکل هندسی آن با دیگر مناره‌های حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام تفاوت دارد؟» پاسخ داده شود.
مناره ساعت
عراق از جمله کشورهایی به شمار می‌آید که به سرعت با ساعت‌های بزرگی برجی به ویژه ساعت‌های مختص مناره‌ها در عتبات عالیات و مساجد آشنا شد. ساعت حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام از جمله ساعت‌های مکانیکی قدیمی است که در عین بزرگی بسیار زیبا نیز ساخته شده است.
مناره ساعت در باب بزرگ شرقی حرم مطهر، برای نصب این ساعت در اواخر بنای حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام در دوره صفویه، بیش از 4 قرن پیش ساخته شد و باعث شد تا درب بزرگ شرقی حرم مطهر علوی به «باب الساعه» معروف شود.
از بررسی عکس‌های قدیمی گرفته شده از حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام در سال 1870 میلادی شکل مربع این مناره به ارتفاع حدود 4 متر از سقف مرقد مطهر و نوک مناره با سازه آهنی و فولادی نیمه ساخته آشکار می‌شود.
اما ساعت این مناره دارای یک نما است و مقابل ایوان طلا حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام قرار دارد. بر بالای این ساعت سقفی محافظ قرار داده شده است تا آن را از گزند تغییرات آب و هوایی مصون نگه دارد. با رسیدن ساعت دوم، برج اولیه تخریب و به جای آن مناره کنونی ساخته شد.
نصب ساعت کنونی
«عبدالهادی ابراهیمی»، عضو هیئت مدیره آستان مقدس علوی و کارشناس آثار باستانی و تاریخی حرم مطهر علوی درباره نصب ساعت کنونی و این‌که این همان ساعت اولی است یا ساعت دیگری نصب شده است، توضیح می‌دهد:
این ساعت بسیار زیبا که درحال حاضر در مناره مورد استفاده قرار می‌گیرد، توسط «علی اصغر ابن ابراهیم خان» وزیر «ناصرالدین شاه قاجار» به حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام در سال 1305ه/1887 م اهدا شد.
در واقع این ساعت اولیه نیست، بلکه پیش از آن ساعت دیگری وجود داشت. معروف است که عراق از جمله اولین کشورهایی است که با ساعت‌های برجی مکانیکی آشنا شد. اهدا کننده ساعت اول مشخص نیست، اما ساعتی برجی بود که روی مناره‌ای به ارتفاع 4 متر ساخته شد. تصویر این مناره و ساعت در آلبوم تصاویر ناصرالدین شاه قاجار وقتی در سال 1287هجری به نجف اشرف مشرف شد و عکس مخصوص وی عکس‌هایی از حرم مطهر علوی گرفت، وجود دارد. در این تصاویر مناره اولیه و همچنین ساعت اولیه کاملا مشاهده می‌شود.
مناره سوم را «لوفتس»، جهانگرد انگلیسی هنگامی که در سال 1853 میلادی به نجف اشرف سفر کرد و همچنین «عبدالعلی ادیب ملک»، جهانگرد فارسی در سال 1856 میلادی اینگونه توصیف و خاطرنشان کردند که ساعتی دقیق است که صدای تیک تاک آن در همه نقاط بخش قدیمی شهر نجف اشرف شنیده می‌شود.
اما با آمدن ساعت کنونی در سال 1305 هجری برج قدیم و ساعت قدیم برداشته شد و برج کنونی ساخته و ساعت جدید نصب شد. درباره تاریخ نصب این ساعت اشعار بسیاری گفته شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به شعر «ناظم المجهول» اشاره کرد که در آن به تاریخ 1305 هجری اشاره می‌شود. همچنین، علامه «بحرالعلوم» نیز در قصیده‌ای به تاریخ این ساعت اشاره می‌کند که آن نیز تاریخ 1305 هجری را مورد تأکید قرار می‌دهد.
ویژگی‌های ساعت کنونی
ساعت کنونی از آثار تاریخی مهم آستان مقدس علوی و همچنین حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام است. این ساعت دارای ویژگی‌های مهمی است که عبدالهادی ابراهیمی درباره آن توضیح می‌دهد:
مناره ساعت کنونی، بزرگ‌ترین و زیباترین مناره در میان مناره‌های موجود در عتبات مقدس به شمار می‌آید. این مناره یا برج شبیه برج‌های غربی است. این مناره از دو طبقه تشکیل شده و ساعت در طبقه دوم قرار دارد. افزون بر آن بر بالای طبقه دوم این برج، گنبد یا قبه‌ای طلایی قرار دارد.
بالای این گنبد پیش‌تر با تاج گل شعاعی مزین شده بود. تعداد شعاع‌های این تاج گل 12 تا بود که نماد 12 امام معصوم علیهم السلام است، در سال 1986 ميلادی و در زمان رژیم بعث وقتی تاج گل شعاعی بالای گنبد مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام پایین آورده شد، تاج گل شعاعی روی مناره هم به تبع آن برداشته شد.
این ساعت در شهر «منچستر» انگلیس مختص آستان مقدس علوی ساخته شده است و صدای آن شبیه صدای ساعت معروف «بیگ بن» در لندن است. این ساعت متشکل از موتور، زنگ، چرخ‌دنده، چکش و غیره است و هر 60 دقیقه، ساعت را اعلام می‌کند. ضرب آهنگ این ساعت به گونه‌ای است که شنونده احساس می‌کند، درحال گفتن «یا علی .. یا علی .. یا علی» است. «محمد باقر ایروانی» شعر زیبایی درباره ضرب آهنگ این ساعت سروده است و به همین نکته اشاره می‌کند.
روی بدنه اصلی ساعت عبارتی به زبان انگلیسی نوشته شده است (W.H.PATENT). این ساعت، ساعتی دستی محسوب می‌شود و افرادی مسئول زمان بندی دستی آن هستند که این کار هر دو روز یک بار انجام می‌شود.
علاوه بر موتور مرکزی ساعت که متشکل از چرخ‌دهنده‌های متعدد است، پاندولی وجود دارد که از بالا آویزان است و کارکرد آن برای استمرار و ادامه کار ساعت امری ضروری است.
همچنین این ساعت دارای سه وزنه است که با حرکت به سمت بالا و پایین، حرکت زنگ‌ها و موتور مرکزی ساعت را تنظیم می‌کند. افزون بر آن، این ساعت دارای اهرم‌هایی است که از موتور مرکزی خارج می‌شوند. اهرم‌های بالا، 4 عدد هستند که هریک به سمتی از چهار جهت اصلی قرار دارند.
صفحه ساعت دایره‌ای شکل و به رنگ سفید است. روی هر صفحه ساعت که چهار عدد هستند، اعدادی به زبان یونانی وجود دارد. زنگ‌های این ساعت که سه عدد هستند، در وسط گنبد طلایی روی مناره قرار دارند. اندازه زنگ‌ها با یکدیگر تفاوت دارد، زنگ کوچک برای ثانیه، زنگ متوسط برای دقیقه و زنگ بزرگ برای ساعت مورد استفاده قرار می‌گیرد. هر زنگ دارای یک چکش است و روی هر زنگ سازنده، محل ساخت و سال ساخت حک شده است.
بازسازی و نوسازی مناره ساعت
مناره ساعت کنونی که در سال 1305 ساخته شد، به مرور زمان طبیعی است که نیازمند بازسازی و نوسازی و افزون بر آن زیباسازی شود. در مقوله زیباسازی، از جمله اقدامات صورت گرفته طلاکاری گنبد قرار گرفته روی مناره است. در سال 1323هـ/1905 م فردی تبریزی اقدام به طلاکاری گنبد روی این مناره کرد که دارای هشت پنجره است.
بعد از آن در سال 1391هـ/1971 م «سید محمود شاهرودی»، مرجع عالی‌قدر اقدام به طلاکاری مجدد گنبد روی مناره ساعت کرد. بی‌توجهی رژیم بعث به حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام که شامل برج مناره هم شد. در آن زمان مناره اسکلتی چوبی داشت، این بی‌توجهی باعث شده بود تا موریانه بخش‌های مهمی از آن را بخورد و به همین ترتیب، این بی‌توجهی‌ها موجب شده بود، ساعت از کار بیفتد، در واقع برج با قدرت و خواست الهی همچنان برقرار بود، به همین دلیل یکی از مهم‌ترین اقدامات صورت گرفته در این خصوص بازسازی و نوسازی مناره بود که پس از سال 2003 میلادی و سرنگونی رژیم بعت توسط آستان مقدس علوی انجام شد.
در ادامه آستان مقدس علوی در سال 2008 میلادی این برج را با حفظ ساختار معماری سابق خود، اما با ظاهری جدید و زیبا بازسازی کرد. «محمد علی شهرستانی»، مسئول ناظر این طرح بود و اجرای طرح نیز برعهده کادرهای فنی و مهندسی آستان مقدس علوی بود. به این ترتیب، این برج در سال 2008 میلادی توسط آستان مقدس علوی به طور کامل مورد بازسازی قرار گرفت و از کاشی‌های میناکاری شده و احادیثی نبوی در مدح و ستایش امیرالمؤمنین علیه السلام برای پوشش دیواره‌های آن استفاده شد. همچنین ساعت برج تعمیر شد و ضربات آن مجدد تنظیم و اصلاح شد تا بازسازی آن در سال 2009 میلادی پایان یابد.
مشخصات مهندسی و معماری برج ساعت
ارتفاع برج ساعت به حدود 27 متر می‌رسد. این برج در قرن چهاردهم هجری قمری بنا شد. از لحاظ معماری به شکل چهارگوش است که روی آن یک گنبد کوچک طلایی قرار دارد که روی هشت ستون استوار است و باعث شده تا بین هر ستون یک ایوان دایره‌ای شکل ایجاد شود.
قاعده (کف) مناره ساعت بر مکعبی روی دیوار صحن مطهر علوی استوار است و شامل دو طبقه است. ساعت در طبقه دوم مناره قرار دارد و امروزه یکی از آثار تاریخی زیبای آستان مقدس علوی محسوب می‌شود.
گفتنی است، در سه دهه اخیر قرن سیزدهم هجری قمری مناره کوچکی روی دروازه یا باب شرقی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام برای نصب اولین ساعت حرم مطهر ساخته شد که پیش از ساعت کنونی مورد استفاده بود و مشخص نیست که چه کسی اقدام به اهدای این ساعت کرده بود.
«شیخ علی شرقی» درباره ساعت کنونی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام در کتابش تحت عنوان «احلام» می‌گوید: «این اولین ساعتی نیست که آن‌جا نصب شده است، بلکه پیش از آن نیز ساعتی وجود داشته است، اما این ترجیح داده شد، لذا این ساعت مورد استفاده قرار گرفت و آن ساعت برداشته شد.»
ساعت کنونی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام از جمله ساعت‌های بی‌نظیر و مشهور جهانی است. در تاریخچه حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است که ساعت مناره در نوع خود بی‌نظیر است که توسط «علی اصغر ابراهیم خان» معروف به «امین السلطان» وزیر «ناصرالدین شاه قاجار» به آستان مقدس علوی اهدا شد.
بعد از بی‌توجهی رژیم بعث به این مناره و آسیب دیدن آن طی «انتفاضه شعبانیه» و اصابت ترکش‌هایی به آن در سال 1991 میلادی، کادرهای مهندسی و فنی آستان مقدس علوی اقدام به بازسازی و نوسازی کامل آن کردند. بازسازی و نوسازی مناره ساعت با حفظ معماری سابق و اصلی آن انجام شد تا بافت و ساختار تاریخی آن حفظ شود، اما با شکل و ظاهری جدید، از جمله این‌که پوشش گنبد بالای مناره تعویض شد و در بدنه آن از کاشی های میناکاری شده و احادیث نبوی درباره امیرالمؤمنین علیه السلام استفاده شد.
همچنین بخش‌هایی از ساعت به طور کامل تعویض شد تا دوباره مثل سابق بتواند، کار کند و صدایش به گوش برسد.
انتهای پیام/ع
