مرقد مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام دارای پیشینه‌ای کهن است و در طول تاریخ مریدان آن حضرت تلاش کرده‌اند، ارادت خود را در قالب ساخت، بازسازی و نوسازی آن بیان کنند.
اگر گفته شود که مرقد مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام تکه‌ای از بهشت روی زمین است، گزافه گفته نشده است، این نقطه بهشتی دارای پیشینه و تاریخچه‌ای کهن است که این گزارش تلاش دارد، در چندین بخش به آن به تفصیل بپردازد. بخش دوم این گزارش به درب‌ها حرم و پنجره ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام می‌پردازد.
نصب درب‌های طلا
درب‌های حرم مطهر علوی در گذشته از طلا نبودند. اتاق حرم مطهر به شکل مربع است و چهار ورودی را در برمی‌گیرد. درب‌های ورودی شمالی و شرقی نقره بودند. در سمت جنوب یک درب آهنی دو لنگه وجود داشت. اما سمت غرب که سمت سر مبارک امیرالمؤمنین علیه السلام قرار دارد، کاملا با پنجره‌ای آهنی بسته بود و دربی وجود نداشت.
زیارت‌های میلیونی، به ویژه زیارت‌های مخصوص امیرالمؤمنین علیه السلام ایجاب می‌کردند که ورودی‌هایی بازگشایی شوند و درب‌هایی مشابه هم ساخته شوند. به همین منظور درب‌ها در قالب 8 درب بازگشایی شدند.
اولین درب‌هایی که تعویض شدند، درب‌های سمت شرقی حرم مطهر بودند که ورودی اصلی محسوب می‌شوند و سمت پاهای مبارک حضرت بودند. «حاج محمد تقی اتفاق تهرانی» با تلاش‌های «سید محمد کلانتر» این درب را اهدا کرد تا این درب در سال 1376 ه/1956م نصب شود.
روی این درب‌ها قصایدی نوشته شده است که تاریخ نصب این دو لنگه درب را نشان می‌دهد. این قصاید از آن «سید موسی بحر العلوم» است. قصیده اول روی لنگه راست درب نوشته شده است و قصیده دوم هم روی لنگه سمت چپ به رشته تحریر درآمده است.
اما جهت شمال، درب جهت شمالی حرم نیز در ایران ساخته شده است و توسط تولیت آستان مقدس علوی در سال 1432 ه/2011 م نصب شد. یک سال بعد «حاج محسن معین» فرزند «شیخ جابر جدی» درب‌های ورودی غربی و جنوبی را اهدا کرد و این درب‌ها در سال 1433 ه/2012م نصب شدند.
ابیاتی از قصیده «الکوثریه» معروف سیدرضا الهندی روی چارچوب‌های درب‌های سمت غرب نگارش شدند. اما روی چارچوب‌های درب‌های سمت جنوبی حرم ابیاتی از شاعر «سید منعم الفرطوسی» نوشته شد.
پنجره ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام
پنجره ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام یکی از شاهکارهای هنر اسلامی محسوب می‌شود و تحفه‌ی هنری نادر و کمیابی است که کمتر می‌توان مشابه آن یافت. صرف نظر از ارزش مادی، این پنجره در بردارنده‌ی اوج هنر طلاکاری و نقره کاری است.
پنجره کنونی ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام را «سیدطاهر سیف الدین»، سلطان طایفه‌ی «بُهره‌ها» اهدا کرد. ساخت این پنجره در هند در سال 1941 میلادی به پایان رسید و 13 رجب 1942 میلادی نصب و از آن رونمایی شد.
پنجره از دو بخش اصلی تشکیل شده است. بخش اول، شامل پنجره نقره است و بخش دوم تاج طلایی است که روی آن قرار می‌گیرد. ارتفاع ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام از زمین تا نوک تاج طلا به حدود 4 متر می‌رسد. طول آن به 6 متر و عرض آن به 5 متر بالغ می‌شود.
پنجره‌ی نقره از 18 روزنه و بخش تشکیل شده است که یکی از آن‌ها درب است. پنجره‌ها را ستون‌هایی با روکش طلا و نقش و نگارهایی به شکل گل و بوته و خوشته‌های برجسته انگور از هم جدا می‌کند.
اما ستون‌های گوشه، ستون‌هایی کار شده با طلا و یاقوت قرمز هستند. روی پنجره‌های نقره کتیبه‌ای نقره‌ای قرار می‌گیرد که 17 بیت از قصیده «عینیه» ابن ابی الحدید را در برمی‌گیرد.
اما تاج طلایی که روی پنجره نقره و کتیبه نقره قرار می‌گیرد، از سه نوار یا بخش تشکیل شده است که روی آن‌ها سوره‌هایی از قرآن کریم و احادیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مدح امیرالمؤمنین علیه السلام است.
تاج با نقش و نگارهای برجسته گل و بوته به ویژه خوشه‌های انگور و گل‌هایی از طلا که روی هریک از آن‌ها یکی از نام‌های حسنی باری‌تعالی حک شده است و روی هر چهار ضلع قرار داده شده است. همچنین قندیل‌ها و تاج‌هایی از طلا که در هر چهار گوشه کار شده است. افزون بر آن در هر گوشه از این تاج طلا، چهار انار از طلای ناب کار شده است. شعرای بسیاری به مناسبت نصب این پنجره در سال 1361 هجری قصیده سرودند که از جمله آن‌ها می‌توان به «سیدعلی الهاشمی» اشاره کرد.
پس از سال 2003 با هدایا و کمک‌های طایفه بُهره و اشراف تولیت آستان مقدس علوی بخش‌های متعددی از پنجره ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام بازسازی و نوسازی شد، از جمله این‌که ضریح مطهر در تاریخ بیست و سوم شوال 1426 ه/2005 م دوباره طلاکاری شدند.
در این راستا، پنجره‌های ضریح مطهر طلاکاری شدند همچنین منبت کاری‌ها تاج مجدد به صورت دستی مجدد منقش شدند و نام‌های حسنی باری‌تعالی که روی گل‌های طلا نقش بسته بودند، با یاقوت قرمز مزین شدند. همچنین چهار ستون نقره گوشه ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام با طلای خالص پوشانده شدند. این اقدامات پنجم شعبان 1427 ه/2006 م پایان یافت.
در سال 2009 میلادی ستون‌های جدید گوشه ضریح مطهر پایان یافت که از طلا و نقره ساخته شده بودند و دارای ویژگی‌های هنری منحصر به فردی از حیث زیبایی در کار و استفاده از سنگ‌های قیمتی در آن‌ها هستند.
همچنین درب ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام در سال 2011 میلادی تعویض شد و درب قدیم در خزانه آستان مقدس علوی نگهداری می‌شود.
در سال 2016 میلادی 20 ستون ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام با ستون‌های نقره طلاکاری شده تعویض شد. همچنین چوب‌های ساج اصلی نگهدارنده ضریح بازسازی شد. در ادامه و در سال 2017 بار دیگر ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام مورد بازسازی قرار گرفت.
ویژگی‌های منحصر به فرد پنجره ضریح
معروف است که پنجره ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام ارزشمندترین و با شکوه‌ترین پنجره در میان عتبات مقدسه است. این‌که این پنجره در کجا ساخته شد و مهم‌ترین ویژگی‌های فنی و هنری آن از حیث شکل، نقش و نگار و نوشته‌های به کار رفته در آن چیست، عبدالهادی ابراهیمی توضیح می‌دهد.
بی‌شک کلمات و واژه‌ها نمی‌توانند، پنجره ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام را آنگونه که باید توصیف کنند.
بر اساس اسناد و مندرجات تاریخی ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام به جز پنجره کنونی، تاکنون 5 پنجره را به خود دیده است. تاریخ اولین پنجره به دوره صفوی بازمی‌گردد که جنس آن، آهنی بود. همان طور که می‌دانیم، این بنا را شاه عباس اول در سال 1023ه/1614م بنا کرد و پس از وی نواده‌اش، شاه صفوی بنای آن را تکمیل کرد.
بعد از آن در دوره قاجاریه، «محمد شاه قاجار»، مؤسس سلسله قاجاریه پنجره‌ای از نقره به حرم اهدا کرد. به این ترتیب، پنجره آهنی با پنجره نقره تعویض شد، این رخداد در سال 1211ه/1796م واقع شد. پس از آن نوبت به پنجره «عباس قلی خان» رسید و بعد از آن نوبت به پنجره چهارم رسید که «سید محمد شیرازی» در دوره «ناصرالدین شاه قاجار» آن را اهدا کرد و در سال 1298ه/1881م نصب شد.
پنجره کنونی که جایگزین پنجره اهدایی سید محمد شیرازی است، زیباترین و ارزشمندترین پنجره ضریح در عتبات مقدسه، از لحاظ ساخت، طلای به رفته در آن، نقش و نگار گل‌ها و بوته‌ها و نوشتارهای به کار رفته در آن به شمار می‌آید. این پنجره، اهدایی از سوی «طاهر سیف الدین»، سلطان طایفه بُهره‌های هند است که در سال 1361ه/1942م نصب شد. در روز رونمایی از این پنجره که روز سیزدهم رجب مصادف با میلاد با سعادت امیرالمؤمنین علیه السلام بود، «نوری سعید»، نخست وزیر وقت عراق نیز حضور داشت و کلید آن به «سید عباس کلیددار الرفیعی» تحویل داده شد.
شعرای آن دوره با سرودن اشعاری سال نصب این پنجره را ثبت کردند، از جمله این شعرا می‌توان به «سیدعلی هاشمی» اشاره کرد که قصیده‌ای سرود و در آن سال ساخت پنجره را ثبت کرد.
بخش‌های تشکیل‌دهنده پنجره ضریح امیرالمؤمنین علیه السلام
پنجره ضریح امیرالمؤمنین علیه السلام از دو بخش اصلی تشکیل شده است. پنجره‌های مشبک نقره در پایین و تاج طلایی در بالا. پنجره‌های مشبک نقره شامل 18 پنجره و دو لنگه درب که در جهت جنوبی ضریح قرار دارد.
بین پنجره‌ها ستون‌های طلاکاری وجود دارد. همچنین چهار ستون در چهارگوشه اصلی پنجره قرار دارد. روی این ستون‌ها نقش و نگارهای بسیاری از گل و بوته، به ویژه خوشه‌های انگور وجود دارد. بالای هر ستون آیه قرآنی «وهو العلی العظیم» حک شده است. در پایین ستون‌ها نیز عبارت «یاعلی .. یاعلی .. یاعلی» حک شده است. این نوشته‌ها مرصع‌کاری و با یاقوت قرمز مزین شده است.
افزون بر آن در هر دو طرف هر پنجره حاشیه‌ی زیبایی وجود دارد که در وسط آن عبارت «یاعلی» حک شده است. این خط از نسخه‌ی خطی منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام انتخاب شد که در بخش نسخ خطی گنجینه مدرسه «غروی» نگهداری می‌شود و تاریخ آن به سال 40 هجری بازمی‌گردد. در انتهای این نسخه خطی نوشته شده، دست نوشته‌ی «علی بن ابی‌طالب»، رسم الشکل واژه همان طور گرفته و نسخه‌برداری و روی همان قسمت از ستون‌ها در این اواخر پیاده‌سازی شد.
نوارهای نوشتاری ضریح مطهر
بالای پنجره ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام نوار نوشتاری وجود دارد که روی آن ابیاتی از قصیده «عینیه» ابن ابی الحدید نوشته شده است. اما در تاج طلایی سه نوار نوشتاری وجود دارد. روی نوار بالا و نوار پایین آیاتی از قرآن کریم حک شده است. اما روی نوار میانی احادیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره امیرالمؤمنین حک شده است.
آن‌چه مورد توجه است، مستندسازی این پنجره است که به نام «طاهر سیف الدین» است که در انتهای سمت جنوب غربی نوار طلایی پایین آمده است.
پنجره ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام اوج و نهایت هنر پنجره‌سازی است. در بالای این پنجره تاج کوچکی از طلا قرار دارد. همچنین شاهد به کار بردن گل‌ها در ساخت این بخش از تاج هستیم که روی هر گل نام حسنی ذات باری تعالی نوشته شده است. پیش از هر نام از واژه منادای «یا» استفاده شده است.
نام‌های حسنی ذات باری تعالی از سمت سر مبارک حضرت آغاز می‌شود و از جمله این نام‌ها می‌توان به یا الله، یا رب، یا رحمن، یا رحیم وغیره اشاره کرد. اما بر بالای هر چهار گوشه ضریح شریف، گلدان‌هایی از طلا به کار رفته است که نهایت زیبایی و هنر به شمار می‌آید.
این پنجره در زمان رژیم بعث مورد بی‌توجهی بسیاری قرار گرفت و آسیب بسیاری دید، از جمله این‌که در پنجره نقره شکاف‌ها و سوراخ‌های ایجاد شد. افزون بر آن، طی انتفاضه شعبانیه در سال 1991 میلادی ترکش‌هایی به حرم و حتی به پنجره و صندوق خاتم هم اصابت کرد.
لذا بعد از سرنگونی رژیم بعث در سال 2003 میلادی، اقدامات بازسازی و نوسازی و طلاکاری متعددی روی پنجره ضریح مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام بسیاری انجام شد که آخرین مورد از این دست اقدامات، نوسازی و بازسازی پنجره ضریح شریف توسط تولیت آستان مقدس علوی در سال 1438 ه/2017م بود.
ادامه دارد …
