مرقد مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام دارای پیشینه‌ای کهن است و در طول تاریخ مریدان آن حضرت تلاش کرده‌اند، ارادت خود را در قالب ساخت، بازسازی و نوسازی آن بیان کنند.
اگر گفته شود که مرقد مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام تکه‌ای از بهشت روی زمین است، گزافه گفته نشده است. این نقطه بهشتی دارای پیشینه و تاریخچه‌ای کهن است که این گزارش تلاش دارد، در چندین بخش به آن به تفصیل بپردازد. بخش اول این گزارش به اتاق ضریح و تاریخچه آن می‌پردازد.
ضریح مرقد مطهر علوی
اتاق ضریح مرقد مطهر علوی چه چیزی را در برمی‌گیرد و پنجره ضریح مرقد مطهر علوی چه ویژگی‌هایی دارد و منظور از صندوق خاتم چیست؟
حرم مطهر علوی یا ضریح مطهر علوی تقریبا در وسط صحن قرار دارد. ضریح مربع شکل است و مساحت اتاق حرم به حدود 177 مترمربع و ارتفاع دیوارهای اطراف مزار مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام به حدود 22 متر بالغ می‌شود.
قبه‌ای که بالای آن قرار دارد، بر چهار رکن یا ستون استوار است و مابین هریک از این ستون‌ها چهار ایوان بزرگ و مرتفع وجود دارد که ضریح مطهر را از چهار طرف در برگرفته است.
قبه از داخل با کاشی‌های زیبا پوشانده شده و دور تا دور گلوگاه آن دو سوره «الفجر» و «عم یتسألون» و ابیاتی از قصیده‌ی «عینیه»ی «ابن ابی الحدید المعتزلی» نوشته شده است.
روضه یا حرم مطهر علوی با دقت در نقش و نگارها و منبت‌‌کاری‌ها و زیبایی زنگ‌ها متمایز می‌شود و به راستی که یکی از شاهکارهای هنر معماری اسلامی است.
دیوارهای حرم مطهر علوی با آینه‌های بسیار زیبا و زوایای شکسته و نقوش هندسی زیبا پوشانده و آینه‌کاری شده است.
ایوان‌های حرم مطهر را نیز نوارهای میناکاری و معرق‌‌کاری شده می‌پوشاند که روی آن‌ها برخی از سوره‌های قرآن نوشته شده است. همچنین در کنار ایوان‌ها ابیاتی از اشعار «عبدالباقی العمری»، شاعر موصلی و «سید رضا الهندی»، شاعر نجفی نوشته شده است.
زمین حرم مطهر نیز با سنگ مرمر گرانقیمت پوشانده شده است. همان طور که دیوارها نیز به ارتفاع دو متر با مرمر پوشانده شده است.
در چارچوب برنامه کامل بازسازی آثار و نشانه‌های حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام توسط تولیت آستان مقدس علوی، اقدامات بازسازی، نوسازی و نگهداری بسیاری از آثار آینه‌کاری، میناکاری و کاشی‌کاری‌های انجام شده در اتاق حرم مطهر علوی انجام شد.
علاوه بر آن، تولیت آستان مقدس علوی، با اشراف و نظارت معاونت فنی و مهندسی آستان، اقدام به نصب لوسترهای جدیدی در اتاق حرم مطهر کرد. همچنین، سنگ مرمر دیوارها و زمین حرم مطهر با مرمر سبز تعویض شد و اینه‌کاری‌های قدیمی برداشته شد و پس از ترمیم دیوارها، آینه‌کاری‌های جدیدی مشابه نقش و نگارها و اشکال هندسی آینه‌های پیشین روی دیوارها را پوشانده شد.
روضه یا صحن مطهر در حال حاضر دارای 8 درب طلای گرانقیمت است که از ورودی‌های چهارگانه به اتاق مرقد مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام باز می‌شود.
این درب‌های طلا جایگزین درب‌های نقره‌ای قدیم است و یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن دقت در ساخت و هنر طلاکاری و مملو از نقش و نگارهای گل و سبزه و بوته است که روی آن‌ها آیاتی از قرآن کریم، احادیث شریف و قصاید نقش بسته است.
اتاق مطهر حرم امیرالمؤمنین علیه‌السلام
«عبدالهادی ابراهیمی»، عضو هیئت مدیره آستان مقدس علوی و کارشناس آثار باستانی حرم مطهر درباره مشخصات کلی این اتاق مطهر می‌گوید:
حرم مطهر علوی واقعا قطعه‌ای از بهشت است، در اینجا همه هنرهای معماری اسلامی در دوره‌های مختلف تاریخی با هم درآمیخته و ادغام شده تا رهاورد آن این بنای زیبا و با شکوه باشد، از مهندسی زیبا و نقش و نگارهای مختلف آن گرفته تا نوشته‌های متعدد که در جای جای حرم مطهر قابل رؤیت است.
مساحت اتاق حرم مطهر آن به حدود 177 مترمربع، ارتفاع دیوارها به 12.5 متر می‌رسد. مابین مزار شریف و حرم مطهر، پنجره قرار دارد. روی پنجره‌ها قبه‌ای داخلی قرار دارد.
این قبه دارای 12 پنجره است. وجود این 12 پنجره نمادین است و نماد 12 ائمه معصوم علیهم السلام است. پوشش داخلی قبه با کاشی‌های بسیار زیبا پوشانده شده است که به زمان «نادرشاه افشار» باز می‌گردد و میناکاری‌های معرق آن سرآمد عتبات مقدس از حیث زیبایی و ارزشمندی است.
در واقع نوشته‌های بسیاری از سوره‌های قرآن گرفته تا قصاید روی قبه و دیوارهای حرم مطهر نوشته شده است. در مورد سوره‌های قرآن باید گفت که روی نوار گلویی بالای قبه سوره فجر و روی نوار پایین‌تر که زیر پنجره‌ها قرار می‌گیرد، سوره «عم یتسألون» نوشته شده است. این سوره‌های قرآن در سال 1370 هـ/1951 م توسط «سیداحمد مصطفوی» بازنویسی، ترمیم و دوباره نصب شدند.
در نوار گلویی پایین نوشته‌هایی به رنگ زرد وجود دارند که ابیاتی از قصیده جاودان «العینیه» از «ابی الحدید المعتزلی»، صاحب تفسیر مشروح «نهج البلاغه» است. این قصیده با این بیت شعر شروع می‌شود:
یا برق ان جنت الغری فقل له: ** اتراک تعلم من بارضک مودع
تا آنجا که آمده است:
فیک الامام المرتضی فیک ال ** وصی المجتبی فیک البطین الانزع
افزون بر آن، ملاحظه می‌کنیم که ابیاتی در بالاترین نقطه ورودی‌های چهارگانه از عبدالباقی العمری، شاعر موصلی و سید رضا الهندی، شاعر نجفی وجود دارد.
علاوه بر آن، سوره‌های قرآنی هم روی ایوان‌های بزرگ نگاشته شده‌اند که آن‌ها نیز در سال 1429 ه/2008 م توسط تولیت آستان مقدس علوی نوسازی شدند، البته سوره‌ها همان سوره‌ها هستند و حفظ شدند. نگارش این سوره‌ها توسط استاد «موحد» انجام شد.
آنچه در رواق‌ها و داخل حرم مطهر قابل ملاحظه است، پدیده آینه‌کاری و مشبک‌کاری است. پدیده آینه‌کاری و مشبک‌کاری از ویژگی‌های دوره قاجاریه است. آینه‌کاری حرم در ابتدای قرن سیزدهم هجری انجام شد. در این خصوص من به اظهارات «شیخ جعفر محبوبه» استناد می‌کنم که ایشان نیز به یک تاریخ شعری استناد می‌کنند که روی ستون جنوبی ایوان داخل حرم که ایوان غربی است و روی آن تاریخ 1204 حک شده است. این تاریخ در واقع عبارت است از یک بیت شعر که می‌گوید:
کل من یسأل عن تاریخها ** هی صرح من قواریب ممرده
همان طور که گفتم، این آینه‌کاری‌ها در سال 1370 ه/1951 م میلادی توسط «محمدرضا پهلوی»، شاه سابق ایران نوسازی و بازسازی شدند. وقتی بازسازی و نوسازی این آینه‌کاری‌ها به پایان رسید، تاریخ قبل از بین رفت.
این تکه‌های آینه و شیشه به مرور زمان ممکن است، بشکنند یا خرد شوند یا بیفتند، به همین منظور تولیت‌های آستان مقدس علوی همواره درحال انجام بازسازی و ترمیم این تکه‌ها هستند.
زمین و سطح حرم مطهر علوی
از سوی دیگر، اگر بخواهیم، درباره زمین و سطح حرم مطهر علوی صحبت کنیم، باید بگوییم که پیشتر سطح زمین حرم با سنگ نجفی قدیم پوشیده شده بود، یعنی سنگ‌هایی از «دریای نجف» آورده شده بود، اما اولین تغییر پوشش سطح حرم مطهر با مرمر ایتالیایی توسط «طاهر سیف الدین» در سال 1359 ه/1940 م انجام شد.
از جمله اقدامات بازسازی و نوسازی حرم مطهر علوی که تولیت آستان مقدس علوی دست به آن زد، تغییر و تعویض سنگ‌های مرمر قدیمی با سنگ‌های مرمر بسیار ارزشمند اونیکس سبز بود که علاوه بر سطح، دیوارها نیز تا 2 متر با این نوع از سنگ پوشانده شدند.
در خصوص لوسترها نیز باید گفت، همان طور که می‌دانید، پادشاهان و سلاطین و امرا در گذشته اقدام به اهدای با ارزش‌ترین چیز‌هایی که در اختیار داشتند، به حرم مطهر علوی می‌کردند، از جمله این هدایا لوسترها و قندیل‌های طلا و نقره بودند.
وقتی تصاویر قدیمی حرم مطهر علوی را مشاهده می‌کنیم، می‌بینیم که این لوسترها و قندیل‌ها در داخل رواق‌ها و حرم مطهر آویزان بودند. اما درحال حاضر در انبارهای آستان مقدس علوی نگهداری می‌شوند.
اما لوستر بزرگی که در بالاترین نقطه ضریح روی قبه داخلی آویزان است، لوستری نفیس و بزرگی است که از کریستال ساخته شده است و آبکاری آن طلاست. این لوستر، لوستری نمادین است. طول آن به 8 متر می‌رسد و دارای سه طوق است. این لوستر در ایران و در مشهد ساخته شده است و در سال 1428 ه/2007 م نصب شد.
ادامه دارد …
