«مدرسه غرویه» در کنار صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام قرار دارد و یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی مهم شهر نجف اشرف به شمار می‌آید. با اینکه در آن شخصیت‌های علمی برجسته‌ای تحصیل کرده‌اند، اما در طول تاریخ مورد بی‌مهری بسیاری قرار گرفته است.
«مدرسه غرویه»، یکی دیگر از آثار تاریخی صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام است که این گزارش تلاش دارد، به آن بپردازد و به این سؤالات پاسخ دهد؛ آیا این مدرسه، یکی از قدیمی‌ترین مدارس دینی نجف اشرف است یا خیر؟ این مدرسه چه زمانی تاسیس شده است؟ مهم‌ترین اصلاحات و بازسازی‌های انجام شده در این مدرسه چه بوده است؟
مدرسه غرویه
«مدرسه غرویه» یکی از مدارس قدیمی و مشهور در نجف اشرف است. شاه عباس صفوی این مدرسه را همزمان با ساخت صحن جدید مرقد امیرالمؤمنین علیه‌السلام در سال ۱۰۲۳هـ/۱۶۱۴م بنا کرد.
صحن حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام و مساجد قدیمی اطراف آن مکان ایده آلی برای تدریس علوم دینی بود. از این‌رو در مدرسه غرویه حرکت علمی فعال و پویایی جریان داشت. این مدرسه مملو از شاگردان علوم دینی و زائران بود و علما و بزرگان زیادی از آن فارغ التحصیل شدند.
«شيخ جعفر محبوبه» در کتاب «ماضي النجف و حاضرها» می‌گوید: به نسخه ای خطی از کتاب “اصول کافی” برخوردم کردم که در انتهای آن آمده بود: «کتاب اصول کافی به دست فقیر الی الله “یوسف بن عبدالحسین النجفی” معروف به “صلنباوی” در مدرسه غرویه است. سلام و درود خداوند بر ناظرین این کتاب – سه شنبه ۲۹رجب ۱۰۶۹هـ .»
درهمین زمان بود که «شیخ ابراهیم عبدالله بن موسی مغربی» نیز کتاب «مشیخة الاستبصار» را در مدرسه غرویه تألیف کرد. «محبوبه» می گوید: نسخه ای از کتاب استبصار را دیدم که در انتهای آن آمده بود: « “فرج الله بن فیاض جزائری نجفی” در سال ۱۰۴۳هـ در مدرسه رومی اطراف گنبد غرویه که ظاهراً همین مدرسه است.»
«شیخ محمد حرز الدین» در کتاب «معارف الرجال» در شرح حال «شیخ زین العابدین تبریزی نجفی» می گوید: «ایشان در مدرسه صحن مقدس غرویه سکونت داشتند و سال ها در آنجا همراه برادرم، “شیخ حسن حرز الدین” متوفی درسال 1304هـ کنار هم زندگی کردیم.»
«سید محمد حسن نجف قوچانی» در سال 1318هـ برای تحصیل علوم دینی از ایران به نجف اشرف آمد و در یکی از حجره های مدرسه غرویه ساکن شد.
قوچانی در کتاب خود با عنوان «سیاحة فی الشرق» آورده است: «به سمت ضلع شمالی صحن مطهر نزدیک دری منتهی به سرویس بهداشتی رفتیم و وارد مکانی شدیم که ما را به مدرسه ای قدیمی و مخروبه می‌برد که درب آن از وسط صحن مطهر باز می‌شد. دیوارها و درب آن سیاه و قدیمی بود. مشخص بود که آن مدرسه یا همزمان با ساخت صحن بناشده و یا شاید یکی از منزلگاه‌هایی بوده که زائران در آن اقامت داشتند و بعدها در زمان صفویه به مدرسه تبدیل شد.»
شیخ محمد حسین حرز الدین در کتاب «تاریخ النجف الاشرف» گفته است: «این مدرسه در دوران حکومت ترک‌ها و پس از اجرای قانون خدمت سربازی در سال ۱۲۸۶هـ از اهمیت زیادی برخوردار شد. حکومت عثمانی برای این مدرسه، استاد ویژه‌ای تعیین کرد و بسیاری از طلاب علوم دینی به این مدرسه روی آوردند. زیرا دولت قانون خاصی را تصویب کرد، مبنی بر اینکه طلابی که در این مدرسه تحصیل و در امتحانات آن شرکت کنند، از خدمت سربازی معاف می‌شوند. دولت عثمانی پس از آن در برخی مناطق و استان‌ها مدارسی احداث کرد. مدرسه غرویه هم تا اوایل قرن چهارم هجری قمری یکی از مدارس رسمی نجف بود که بعدها حجره‌ها و درب‌های آن تخریب و خود مدرسه بسته شد.»
تاریخچه مدرسه غرویه آستان مقدس علوی
«عبدالهادی ابراهیمی» عضو هیئت مدرسه آستان مقدس علوی، مؤرخ و کارشناس معماری حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام درباره تاریخ تأسیس این مدرسه و اینکه آیا «مدرسه غرویه» یکی از قدیمی‌ترین مدارس دینی نجف اشرف به شمار می‌رود یا خیر توضیحات مبسوطی ارائه می‌دهد:
مورخین بر این باور هستند که مدرسه غرویه توسط «شاه عباس اول» ساخته شده است. همان طور که معماری فعلی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز به دستور شاه عباس اول در سال ۱۰۲۳هـ /۱۶۱۴م ساخته شد. این بدان معناست که ساخت این مدرسه در همین تاریخ و همزمان با ساخت حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام ساخته شده است.
همان طور که می‌دانید نجف شهر باستانی اسلامی و مادر حوزه‌های علمیه جهان اسلام است. مدارس دینی بسیاری در طول قرن‌ها در این شهر تأسیس شده‌اند. برخی از این مدارس ویران‌شده و برخی دیگر هم‌چنان دایرهستند و طلاب علم از داخل و خارج در این مدارس ساکن هستند و دروس حوزوی خود ر امی گذرانند.
در واقع ما حجره‌های صحن مطهر علوی در سراسر عمارت‌های متوالی را اولین مدارس صحن علوی می‌دانیم. این مدرسه از آن جهت که جنب صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام قرار گرفته است، به همین دلیل به «مدرسه غرویه» معروف شده است.
در شهر مقدس نجف مدارس قدیمی دیگری نیز وجود دارد. قدیمی‌ترین این مدارس مدرسه عالم برجسته «مقداد سیوری» است که بعدها مدرسه «سلیمانیه» نام گرفت. این مدرسه در منطقه «مشراق» بین خیابان امام زین العابدین علیه‌السلام و بازار بزرگ شهر نجف اشرف واقع شده است. مدرسه سلیمیه سال‌ها پیش تخریب شد و متاسفانه دیگر بازسازی نشد و مسئولان و افراد ذیربط برای این مدرسه تاریخی و مرمت آن اهمیتی قائل نشدند. اکنون مدرسه غرویه با قدمتی بیش از چهار قرن، قدیمی‌ترین مدرسه فعال شهر نجف اشرف به شمار می‌رود.
برجسته‌ترین علمای مدرسه غرویه
«عبدالهادی ابراهیمی» درباره برجسته‌ترین علمایی که تحصیلات خود را در مدرسه تاریخی غرویه گذرانده‌اند، می‌گوید:
صدها و شاید هزاران طلبه، فقیه و عالم برجسته در این مدرسه سکونت داشته و در آن تحصیل کرده‌اند از جمله این شخصیت‌ها می‌توان به افرادی چون شیخ زین العابدین مرندی، شیخ محمد حرزالدین و برادرش شیخ حسن حرزالدین و علامه شیخ محمد حسن قوچانی نویسنده کتاب «السیاحه فی الشرق» اشاره کرد.
علامه شیخ محمد حسن قوچانی علاوه بر اینکه در این مدرسه سکونت داشته است، از نظر معماری نیز آن را توصیف کرده است. وی می‌گوید: «این مدرسه شامل دو طبقه است که ایوان‌های آن به سمت ضلع مرکزی است و درب آن به سمت ضلع شمالی یعنی صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام باز می‌شود.» این در واقع شکل معماری تمام مدارس علمیه نجف است.
پیش‌تر گفته شد که «شيخ جعفر محبوبه» در کتاب «ماضي النجف و حاضرها» گفته است: «نسخه‌هایی از کتب علمایی که در این مدرسه زندگی می‌کردند و آثاری تالیف کرده‌اند، را مطالعه کردم.»
شیخ محبوبه در این خصوص به کتاب «استبصار» شیخ طوسی اشاره می‌کند و می‌گوید که این کتاب را دیدم که «شیخ فرج الله جزایری» در سال ۱۰۴۳هـ از آن نسخه‌برداری کرده است.
کتاب دیگر، «اصول کافی» علامه کلینی است که توسط «شیخ یوسف السلام باوی» درسال ۱۰۶۹هـ نسخه‌برداری شده است. روشن است که این تاریخ‌ها دقیقا نزدیک به تاریخ احداث مدرسه یعنی سال ۱۰۲۳هـ است.
یکی از وقایع مهمی که مؤرخین درباره این مدرسه نقل کرده‌اند، به زمان «سلطان عبدالعزیز عثمانی» در سال 1286ق/1869م باز می‌گردد. نقل است که دولت عثمانی خدمت سربازی اجباری را تصویب کرد که شامل جوانان نجف اشرف نیز می‌شد. اما در کنار آن قانون دیگری صادر کرد که به موجب آن طلابی که در این مدرسه تحصیل و در امتحانات آن شرکت می‌کردند، از خدمت وظیفه نظام وظیفه معاف می‌شوند.
این موضوع باعث شد تا تعداد زیادی از جوانان نجف اشرف با پیوستن به مدرسه و تحصیل در آن از خدمت سربازی معاف شوند. در واقع بسیاری از طلاب، علوم دینی را در این مدرسه فراگرفتند و در امتحانات این مدرسه شرکت کردند. این اتفاق خیلی مهم و مشهور است. اما متاسفانه بعدها مدرسه غرویه مورد بی‌توجهی قرار گرفت و تعطیل شد.
بازسازی و نوسازی مدرسه غرویه
سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود، این است که آیا طی چهار دهه گذشته مدرسه غرویه مورد بازسازی و نوسازی قرار گرفته است یا خیر؟
عبد الهادی ابراهیمی در این‌باره می‌گوید: متأسفانه مسئولین با وجود قدمت تاریخی این مدرسه و نزدیک بودن آن به حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السلام به آن رسیدگی نکردند و دیوارهای این مدرسه به دلیل بی‌توجهی و عدم رسیدگی فروریخت. تا اینکه یکی از تجار نجف به نام «محسن سید هاشم زینی» در سال ۱۳۵۹هـ /۱۹۳۱م اقدام به بازسازی مدرسه کرد.
شیخ الخطباء «محمدعلی یعقوبی» تاریخچه بازسازی این مدرسه را شرح داده است. مدرسه غرویه پس از بازسازی و مرمت، بازگشایی شد و در واقع به یک حسینیه یا محلی برای استراحت زائران و انجام مناسک مذهبی تبدیل شد.
متأسفانه پس از گذشت نزدیک به یک قرن این مدرسه مجددا مورد بی‌توجهی قرار گرفت، درنتیجه تعطیل و تخریب شد و تا سرنگونی رژیم بعث به انبار نخاله و مصالح ساختمانی تبدیل شده بود.
پس از سقوط رژیم بعث و در جریان طرح بزرگ بازسازی حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه اسلام که در برخی قسمت‌های آستان مقدس علوی نیز اجرا شد، حجره‌های باقی مانده مدرسه در سال 1426هـ /2005م ابتدا تخریب شد و در دو طبقه و یک زیرزمین بازسازی شد.
سبک ساخت ایوان‌های مدرسه به سبک ایوان‌های صفوی است که با سبک اصلی خود متفاوت است. اما باعث شد تا دروس حوزه علمیه توسط «شیخ محمدباقر ایروانی» و «شیخ هادی آل راضی» مجدد در این مدرسه تدریس شود.
در سال 1350هـ /1931م یکی از بزرگان نجف اشرف به نام «سید هاشم زینی» این مدرسه را بازسازی کرد و به استراحتگاهی برای زائرین تبدیل شد. «شیخ محمد علی یعقوبی» تاریخچه معماری جدید این مدرسه را شرح داده و می‌گوید:
حزت یاهاشم زیني رتبة ** لم یحزها ابدا من قد سلف
دارک الخلد غدً إذ أرَّخوا ** شدت للزوارِ داراً بالنجف
در شرح ویژگی‌های مدرسه مرقد مطهر علوی یا همان مدرسه غرویه آمده است: «مدرسه غرویه اخیراً توسط تولیت آستان مقدس علوی تخریب و با معماری جدیدی در سال ۲۰۰۵م بازسازی شد. مدرسه غرویه در دو طبقه و ایوان‌های آن به سبک معماری صفوی ساخته شد. این مدرسه دارای دو درب است که یکی از آنها به بیرون صحن و دیگری به داخل صحن در ایوان سوم سمت راست ضلع شرقی باز می شود. این مدرسه در سال ۲۰۰۹م به عنوان مدرسه طلاب علوم دینی افتتاح شد.»
انتهای پیام/ع
