بلندترین کتیبۀ ایوان طلا در حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیهالسلام)، سرودهای ترکی قزلباشی در ۲۸ بیت است که به فرمان نادرشاه و در وصف طلاکاری ایوان سروده شده است.
شاعر این شعر بلند، ملکالشعرای دربار افشار، میرزا عبدالرزاق تبریزی جهانشاهی متخلص به «نشأه» است. این کتیبه با بیت معروف نظامی گنجوی آغاز میشود:
بسم الله الرحمن الرحیم
هست کلید در گنج حکیم
در قسمتی از این شعر، شاعر چنین میگوید که گویی فرشتگان در کنار استادکاران، در ساخت و زراندود کردن این مکان مقدس نقش داشتهاند. در پایان کتیبه نیز نام کاتب و تاریخ طلاکاری ایوان (۱۱۵۶ هجری قمری) ثبت شده است. در ادامه شرح کامل ابیات این شعر بلند و داستان سرودن آن بیان شده است.
نادرشاه و دستور سرودن شعری در وصف طلاکاری ایوان طلا
کتیبۀ سردر حرم مطهر علوی در نجف، یک قصیدۀ ترکی است که به امر نادرشاه سروده شدهاست. نادرشاه هنگامی که میخواست بارگاه منور امیرالمؤمنین (علیهالسلام) در نجف را با طلا بپوشاند، از نشاء تبریزیدرخواست نمود که برای آن مادۀ تاریخی به زبان ترکی بنویسد. «مادۀ تاریخ» ذکر تاریخی است به شعر یا گاهی نثر در قطعهای کوتاه برای واقعههای گوناگون بیان میشود که مجموع حروف آن بیت یا مصراع یا عبارت به حساب ابجد با تاریخ آن واقعه تطبیق دارد.
هنگامی که این قصیدۀمادۀ تاریخ نوشته شد، آن را با آب طلا و شنگرف (نوعی کانی سرخرنگ) نوشته و بر سردر ورودی در بالای ایوان حرم نصب کرد.
در اینباره در کتاب درّه نادره، تاریخ عصر نادرشاه، صفحۀ ۷۵۲، چنین گفته شده است:
«تذهیب گنبد امیرالمؤمنین (علیهالسلام): چون هنگامی که شهر مشهد به تصرف در آمد، به امر نادر ایوان میر علیشیر را با دو منارۀ آن زراندود کردند. در این ایام، درصدد بر آمد که گنبد امیرالمؤمنین (علیهالسلام) را نیز طلاکاری کند. پساز ورود به قزوین، کسانی را بدین کار گماشت و نذوراتی برای مستمندان آن ناحیت فرستاد. همچنین بیست بار فرش به آن اماکن مقدس ارسال گردید.»
موضوع طلاکاری گنبد حرم امیرالمؤمنین (علیهالسلام)، را میرزا زکی ندیم نیز، از ایناقهای (ندیم خاص) نادرشاه به ترکی به نظم کشیده است. شرح این موضوع و ماجرای مذهّب نمودن حرم نجف در جهانگشای نادری و بهطور مفصل در کتاب عالم آرای نادری ذکر شده است.
قصیدۀ ترکی معروف حک شده بر ایوان طلا
«میرزا عبدالرزاق تبریزی جهانشاهی» سرایندۀ قصیدۀ ترکی سردر حرم امام علی در نجف ریاضیدان، خطاط و ملک الشعرایِ دولتافشاری، متخلص به «نشاء» و یا «نشئه» است که به دستور نادرشاه افشار و به مناسبت طلاکاری گنبد علوی، شعر ترکی معروف خود برای نصب بر سردرحرم را سرود.
این کتیبه با بیت معروف نظامی گنجوی آغاز میشود. و خود قصیدۀ ترکی نشاء تبریزی دارای ۲٨ بیت است که متن کامل این قصیده به شرح زیر است:
بسمالله الرحمن الرحیم
هست کلید در گنج حکیم
شه جم حشمت دارا درایت،نادیر دوران
که تخت دولت جمشیده وارثدور جهان اوزره
بدخشان لعل و عمان اینجسین وئرمیش خراجینده
گونش تک حکمی نافذ متصل دریا وکان اوزره
چکیلمز کهکشانین یایی تک نقاش اگر چکسون
مثال قوت بازوی اقبالین کمان اوزره
بلند اقبال اولان اعدالرین هم سربلند ائیلر
مکرر ائیله میش دشمنلرون باشین سنان اوزره
عیار خالص اخلاصین ائدوب دور گون کیمی روشن
قضا جریان ائدوب فرمان کمان عز و شان اوزره
که لازیم دیر علی نین روضه پاکین طلا ائتمک
منور دور مقام مهر دایم آسمان اوزره
زهی نام همایون کیم یازاندا کاتب قدرت
گره ک طغرای بسم الله چکسونلر نشان اوزره
او کوکب کیم که افلاک جلالت ایچره انوارین
سالوب چرخ چهارم تن زمین اوزره زمان اوزره
اولور مرآت دینین صیقلی دولت بو اوزده ن دور
قضا تخت خلافت رسمین ائتمیش دور جهان اوزره
وجود تخت ایچون علت گره ک ناچار چار اولسون
مؤخر علت غایی اولور ظاهر عیان اوزره
سن اول کامل بها،دور گرامی سن که حقینده
دئمیش هر جوهر پر قیمت ناقص کمان اوزره
شها! بی اختیارم مدح شهنشاه دؤورانه
بو یوزده ن دور مکرر ائیله ره م جاری زبان اوزره
دلیل شوکتی بس دور همین نام همایونی
معانی لفظ ده ن ظاهر اولوب لوح بیان اوزره
ده گیل دور کهکشان تسخیر ایچون عزم ایلیوب گویا
کهند همت والاسون آلمیش آسمان اوزره
ویژگیهای قصیدۀ ترکی ثبت شده بر ایوان طلا
زبان این قصیده، ترکی دیوانی قزلباشی و یاتورکمانی آن دوره، متاثر از لهجۀ ترکی عثمانی (گیبی به جای کیمی در بیتپنجم و یوز به جایاوز در ابیات ۹،۱۲،۲۶ و گؤنول به جای کؤنول در بیت۲۴) لهجههای محلی (ایلهن به جای ایلهدر بیت ۲۱ ومانا به جای منه در بیت ۲۷) و دارای عناصر آرخائیک (شول در بیت ۲۷) است. در بیت شانزده گفته میشود که امر مذهّب ساختن حرم مطهر علوی به رضا و اذن سلطان عثمانیانجام گرفته است (رضا وئردی اونا سلطانِ روم، اسکندر ثانی.) و سپس گفته میشود که دعایمسلمانان برای حاکمیت سلطان عثمانی واجب است (که واجبدیر دعایِ دولتی اسلامیان اوزره.) این موضوع در تطابق با اعتقاد اصولی نادرشاه است که سلطان عثمانی را خادم حرمین شریف، خلیفۀو رهبر معنوی و حتی سیاسی آنها میدانست و خواستار دوستی و اتحادپایدار با امپراتوری عثمانی بود.
ایوان نجف یکی از برجستهترین نمونههای هنر معماری اسلامی به شمار میرود. ابیات فارسی وترکی ایوان نجف در یک کتیبۀ آبیرنگ افقی بر سردر ورودی قرار دارند. این کتیبهها ظاهرا به دستور صدام حسین کنده شده و به جای آنها خشتهای طلا نصب شده بود. تا آنکه بهدستور آیت الله سیستانی، تعمیر و جایگزینی اشعار توسط ستاد بازسازی عتبات انجام شد.
