صفوان بن مهران را باید اولین تولیت حرم امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نامید که توسط امام صادق (علیه‌السلام) به این مسئولیت منصوب شد و مسئولیت تعمیر مزار سادۀ امیرالمؤمنان (علیه‌السلام) را به عهده گرفت.
«صَفوان بن مهران اسدی» معروف به صفوان جمّال، از اصحاب و راویان امام صادق (علیه‌السلام) و امام کاظم (علیه‌السلام) بود.
بنابر نقل «ابن‌قولویه» در کتاب «کامل الزیارات»، صفوان ۲۰ سال به زیارت آرامگاه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌رفت و در آنجا نماز می‌خواند.
صفوان جمال نقل می‌کند:
«امام صادق (علیه‌السلام) مرا همراه خود به سمت «قائم» برد و فرمود: مسیرت را به سمت غَری (نجف) پیش بگیر. وقتی به آنجا رسیدیم، امام ریسمانی را بیرون آورد که از الیاف بافته شده بود و آن را بر زمین کشید تا مسافت زیادی را پیمود.
سپس در نقطه‌ای ایستاد، مشتی خاک از زمین برداشت و بویید، کمی جلوتر رفت و در همان جایی که امروز قبر امیرمؤمنان (علیه‌السلام) شناخته می‌شود، ایستاد.
دوباره مشتی خاک گرفت و بویید، سپس به‌شدت گریست تا حدی که صفوان گمان کرد از دنیا خواهد رفت. پس از به‌هوش آمدن، فرمود: به خدا، اینجا مشهد (قبر) امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است.»
این روایت، یکی از اولین زیارت‌های آشکار امام صادق (علیه‌السلام) از قبر امیرمؤمنان (علیه‌السلام) پس از سقوط بنی‌امیه است، زمانی که دیگر خطر دشمنان کمتر شده بود.
در روایتی دیگر صفوان جمال می گوید:
«همراه امام صادق (علیه‌السلام) از مدینه به سمت کوفه حرکت کردیم. وقتی از منطقرۀ «حیره» گذشتیم، امام صادق (علیه‌السلام) مرا صدا زد و...» (ادامۀ روایت نشان می‌دهد که ایشان قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را در نجف معرفی کرده‌اند)
صفوان جمال از زیارت دومش این‌گونه روایت می‌کند:
«با امام صادق (علیه‌السلام) به کوفه رفتیم تا نزد «منصور دوانیقی» برویم.
امام به من گفت: اینجا حرم جدم، امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است. از مرکب پایین بیا. سپس خودش غسل کرد، لباس تمیز پوشید، با خشوع حرکت کردیم تا به «ذُکوات» رسیدیم. امام با عصایش خطی کشید و فرمود: اینجا را بگرد.
وقتی خاک را کنار زدم، اثر قبر آشکار شد.
امام گریه کرد و گفت: «السلام علیک ایها الوصیّ البرّ النقی، السلام علیک ایها النبا العظیم...»
سپس به من اجازه داد که محل قبر را به شیعیان کوفه معرفی کنم. همچنین چند درهم به من داد تا سنگ‌چینی قبر را که بر اثر باد و باران خراب شده بود، تعمیر کنم.»
بنابراین صفوان بن مهران را باید اولین تولیت حرم امام علی (علیه السلام) نامید که توسط امام صادق (علیه السلام) به این مسئولیت منصوب شد.
صفوان جمال در روایتی دیگر می‌گوید:
«همراه امام صادق (علیه‌السلام) به قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) رسیدیم. امام حفره‌ای کوچک کند و سکه آهنی بیرون آورد تا نشانۀ قبر باشد. سپس ظرفی برداشت، وضو گرفت، چهار رکعت نماز خواند و به من گفت: ای صفوان، برخیز و همان کاری کن که من انجام دادم، انجام بده. بدان که این قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است.»
صفوان در روایتی دیگر نقل می‌کند:
«با امام صادق (علیه‌السلام) از قادسیه به سمت نجف حرکت کردیم. امام وقتی به بلندی‌های نجف رسید، فرمود: «این همان کوهی است که جدم نوح (علیه‌السلام) هنگام طوفان خواست به آن پناه ببرد و گفت: سَاوِی الَی جَبَلٍ یعْصِمُنِی مِنَ الْمَاءِ (هود: ۴۳)؛ خدا به او وحی کرد ای نوح، از من پناهی جز خودم نیست. سپس آن کوه در زمین فرو رفت و بخشی از آن تا شام (سوریه) کشیده شد.»
بعد امام فرمود: " مسیر را تغییر بده." به غری رسیدیم.
آنجا کنار قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) ایستاد و از حضرت آدم تا پیامبر خاتم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، سلام فرستاد و من همراهش تکرار می‌کردم. سپس بر روی قبر افتاد، گریست و چهار رکعت نماز خواند. وقتی پرسیدم این قبر کیست؟ فرمود: این قبر جدم، علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) است.»
روایت صفوان از محل قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)
«از امام صادق (علیه‌السلام) دربارۀ محل دفن امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) پرسیدم. امام محل دقیق قبر را برای او شرح داد. صفوان به آنجا رفت، نماز خواند و سپس به حضور امام بازگشت و ایشان را از ماجرا آگاه کرد. امام با تأیید او فرمود: «درست عمل کردی.» ازآن‌پس، صفوان به مدت بیست سال در همان مکان به عبادت و نماز پرداخت.»
ابن‌طاووس در کتاب «مصنّف فی تاریخ الکوفه» نقل می‌کند:
«صفوان می‌گوید من و دوستم از کوفه بیرون رفتیم و نزد امام صادق (علیه‌السلام) دربارۀ قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) پرسیدیم.
امام فرمود: او نزد شما در پشت کوفه، در فلان جاست" و برایمان توصیف کرد. به آنجا رفتیم و قبر را یافتیم.
سپس دوباره نزد امام آمدیم و گفتیم: ما همان‌طور که فرمودی قبر را پیدا کردیم. امام فرمود: آری، همان‌جا است، نزدیک ذکوات بیض (تپه‌های سفید).»
صفوان جمال و «عامر بن عبدالله بن جذاعه» روایت کرده‌اند که عامر گفت:
«مردم بر این باورند که امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در رحبه، به خاک سپرده شده است؛ اما امام توضیح داد که چنین نیست.
ایشان گفتند که پس از شهادت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، امام حسن (علیه‌السلام) پیکر او را به پشت کوفه برد و در نزدیکی نجف، در منطقه‌ای میان ذکوات سفید (کوه‌های سفید)، سمت چپ غری و سمت راست حیره دفن کرد.
بعداً وقتی به آن محل رفتم، ابتدا فکر کردم مکان دیگری است، اما وقتی به امام اطلاع دادم، ایشان فرمود: موفق شدی، خدا تو را رحمت کند (سه بار).»
از این روایت می‌توان فهمید که اگر امروزه مقابل قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در بافت قدیمی شهر نجف بایستیم و به سمت کوفه نگاه کنیم، قبر در سمت چپ غری (منطقه تاریخی غریین) و سمت راست حیره قرار دارد و نزدیک نجف کنونی دفن شده است.
منبع
برگرفته از کتاب «تاریخ المرقد العلوی المطهر»
