احادیث امام جعفر صادق (علیه‌السلام) اهمیت ویژه‌ای در مشخص کردن محل دقیق مرقد امیرمؤمنان (علیه‌السلام) دارند. ایشان در روایت‌هایش نشانه‌های تاریخی، دینی و جغرافیایی مربوط به قبر را توضیح داده است، ازجمله قبور پیامبران (آدم، نوح، هود، صالح)، منطقۀ «غَریّین»، ربوه (تپه) نجف و شاخص‌هایی مثل «ذُكوات بیض» (تپه‌های سفید).
روایات دفن پنهانی امیرمؤمنان (علیه‌السلام)
روایت شیخ طوسی به نقل از امام حسن (علیه‌السلام) :
«ما امیرمؤمنان (علیه‌السلام) را در لبهٔ حَرْف (کنارۀ بلندی زمین) دفن کردیم و شبانه از کنار مسجد اشعث گذشتیم.»
روایت ابن‌قولویه به نقل از امام حسین (علیه‌السلام) :
«شبانه پیکر امیرمؤمنان (علیه‌السلام) را بردیم، از کنار مسجد اشعث گذشتیم و سپس او را در ناحیۀ غَری (نجف اشرف) دفن کردیم.»
«ابن‌عنبه» مورخ و نسب‌‌شناس شیعی نقل می‌کند:
«عبدالله بن جعفر در پاسخ به این پرسش که امیرمؤمنان (علیه‌السلام) کجا دفن شد، گفت: او را به پشت نجف بردیم و همان‌جا دفن کردیم. سپس می‌گوید: ثابت شده است که امام زین‌العابدین (علیه‌السلام)، امام صادق (علیه‌السلام) و امام کاظم (علیه‌السلام) همگی به زیارت آن مکان رفته‌اند.»
جابر جعفی از یاران امام باقر (علیه‌السلام) نقل می‌کند:
«امام باقر (علیه‌السلام) فرمود: پدرم امام سجاد (علیه‌السلام) به زیارت مزار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) رفت، آنجا ایستاد و گریست و گفت: السلام علیک یا امینَ الله فی ارضه و حجّته علی عباده (سلام بر تو ای امین خدا در زمین و حجت او بر بندگانش).»
همراهی ابوحمزه ثُمالی با امام سجاد (علیه‌السلام)
ابن‌طاووس از حسن بن حسین بن طحال مقدادی نقل می‌کند:
«امام زین‌العابدین (علیه‌السلام) به کوفه آمد و در مسجد آن نماز گزارد. ابوحَمزه ثُمالی او را دید و با او همراه شد.
سپس امام به او فرمود: آیا می‌خواهی همراه من قبر جدم امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را زیارت کنی؟
آن دو به سمت منطقۀ غَریّین رفتند، جایی سفید و نورانی. امام سجاد (علیه‌السلام) از مرکب پایین آمد، صورتش را بر روی خاک گذاشت و فرمود: "ای اباحمزه، این قبر جدم، علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) است."
سپس با به صورت مخصوصی قبر را زیارت کرد، و بعد به مدینه بازگشت.»
زیارت پنهانی امام سجاد (علیه‌السلام)
ابن‌طاووس از کتاب «مزار ابن ابی‌قره» نقل می‌کند:
«امام باقر (علیه‌السلام) روایت می‌کند که پدرم امام سجاد (علیه‌السلام) پس از واقعۀ کربلا مدتی در بیابان‌ها منزوی بود و گهگاه، پنهانی برای زیارت قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و پدرش، حسین (علیه‌السلام) به عراق می‌رفت.
زمانی که من همراهش بودم، وقتی به نجف رسیدیم، پدرم بسیار گریست تا ریشش از اشک تر شد، سپس خطاب به قبر فرمود:
السلام علیک یا امیرالمؤمنین ورحمه الله وبرکاته، السلام علیک یا امین الله فی ارضه وحجته على عباده. اشهد انّک جاهدت فی الله حق جهاده...»
نتیجۀ این دو نقل تاریخی نشان می‌دهند که امام سجاد (علیه‌السلام) بارها قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را در نجف زیارت کرده و محل دقیق آن را به شاگردان و یاران خاص خود مثل ابوحَمزه ثُمالی نشان داده است.
امام باقر (علیه‌السلام) نیز همراه پدرش به زیارت رفته و خود شهادت داده که قبر شریف در غَریّین (نجف اشرف) است.
زیارت زيد شهيد از مزار جدش
«ابی‌معمر هلالی از ابوقره» از یاران زید بن علی نقل می‌کند:
«شبی همراه زید بن علی به سمت قبرستان جبانه رفتیم. او نمازی طولانی خواند، سپس به من گفت: ای اباقره، می‌دانی اینجا کجاست؟
گفتم: نه. فرمود: اینجا نزدیک قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) هستیم. ما اکنون در باغی از باغ‌های بهشت هستیم.»
ابوحَمزه ثُمالی نقل می‌کند:
«شبی در نیمه شعبان همراه زید بن علی به زیارت قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) رفتیم. به منطقه «ذُكوات البیض» رسیدیم. زید فرمود: این قبر علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) است، سپس بازگشتیم.»
نتیجۀ این روایات نشان می‌دهند زید بن علی، فرزند امام سجاد (علیه‌السلام) نیز مانند امامان دیگر به زیارت قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌رفت و آن را در منطقه «ذُكوات البیض» در نجف معرفی کرده است.
یاران نزدیک اهل‌بیت مثل ابوحَمزه ثُمالی و صفوان جمال هم شاهد این زیارت‌ها بودند.
این تأکیدها همه گواهی این است، که قبر مطهر امیرمؤمنان (علیه‌السلام) از همان ابتدا در نجف اشرف شناخته و زیارت می‌شده، اما به‌صورت پنهانی در میان خواص و اهل‌بیت حفظ شده است.
راهنمایی یاران برای زیارت مزار پنهان
سلیمان بن خالد و محمد بن مسلم روایت کرده‌اند:
«به حیره رفتیم و اجازه گرفتیم تا وارد شویم و نزد اباعبدالله (علیه‌السلام) نشستیم و دربارۀ قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) پرسیدیم.
ایشان فرمود: وقتی از حیره خارج شدید و از مسیر ثویه و قائم عبور کردید و از نجف به سوی تپه‌های سفید رنگی که خواهید دید که میان آن‌ها، قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) قرار دارد و سیل آن را شکافته است، این مسافت مانند عبور یک یا دو تیر کوتاه است.
ما روز بعد به راه افتادیم، از مسیرهای گفته شده عبور کردیم و به تپه‌های سفید رسیدیم. قبر همان‌گونه که امام توصیف کرده بود، توسط سیل شکافته شده بود. ما پایین رفتیم، سلام دادیم و نماز خواندیم، سپس بازگشتیم.
روز بعد این موضوع را برای امام گزارش دادیم، ایشان فرمود: موفق باشید، خدا شما را به راه درست هدایت کند.»
امام جعفر صادق (علیه‌السلام) قصد نداشت همیشه یاران خود را همراه ببرد تا محل دقیق قبر را نشان دهد.
روایت «ابی‌بصیر»
«ابوبصیر پرسید: قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) کجاست؟
امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: در قبر پدرش، نوح (علیه‌السلام) دفن شده است.
ابوبصیر گفت: مردم می‌گویند قبر نوح (علیه‌السلام) در مسجد کوفه است.
امام فرمود: نه، آن در پشت کوفه است.»
عبدالله بن سنان روایت کرده است:
«عمر بن یزید به من گفت سوار شو، من سوار شدم و حرکت کردیم تا به منزل حفص كناسی رسیدیم. او با ما سوار شد و حرکت کردیم تا من مکانی را شناختم.
من در حیره به نزد اباعبدالله (علیه‌السلام) رفتم و ایشان به من فرمودند که اینجا همان غری است.
وقتی به محل قبر رسیدیم، امام فرمودند: پیاده شوید، اینجا قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است.»
زیارت اباعبدالله (علیه‌السلام) در مزار پدر
روایت «معلى بن خنیس»
«هنگامی که همراه امام صادق (علیه‌السلام) در مسیر حیره هم‌سفر بود، امام دستور داد که برای او در صحرا، فرش پهن کنند.
امام دربارۀ ستارگان گفت: این‌ها مایۀ امنیت برای اهل آسمان هستند؛ وقتی بروند، اهل آسمان جای آنان را می‌گیرند. ما نیز مایۀ امنیت برای اهل زمین هستیم؛ وقتی ما برویم، اهل زمین به میدان می‌آیند. سپس امام مسیر حرکت را مشخص کرد و به او گفت: سوار قاطر و حمار شوید. وقتی به محل رسیدند، امام فرمود: این قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است.
سپس «معلى بن خنیس» همراه با امام نماز خواند.»
از «یونس بن ظبیان» نقل شده است:
«هنگام ورود امام صادق (علیه‌السلام) به حیره همراه او بودم، زمانی که به حضور ابوجعفر (منصور عباسی) آمده بود، ماه در آسمان کامل بود، امام به آسمان نگاه کرد و گفت: ای یونس، آیا این ستارگان را نمی‌بینی؟ چه زیبا هستند. ستارگان امنیتی برای اهل آسمان‌اند و ما امنیتی برای اهل زمینیم. سپس به من گفت: ای یونس، برای من یک قاطر و یک خر آماده کن.
وقتی آماده شد، پرسید: ای یونس، کدام برای تو بهتر است، قاطر یا خر؟
من فکر کردم قاطر برایش بهتر است، اما گفتم: خر.
امام فرمود: دوست دارم تو مرا بر آن سوار کنی. پس سوار شد و من نیز سوار شدم.
پس از خروج از حیره، امام امر کرد که پیش برو، یونس. او راه را ادامه داد تا به منطقه‌ای با خاک‌های سرخ رسید. سپس به مکانی رفت که در آن آب بود، وضو گرفت و آنگاه به سوی تپه‌ای حرکت کرد. در آنجا نماز گزارد و پس از نماز به گریه افتاد. سپس مسیرش را ادامه داد و به تپۀ دیگری رفت و همان کار را تکرار کرد. بعد از آن به من گفت که من هم همان کار را انجام دهم.
سپس پرسید: ای یونس، این مکان را می‌شناسی؟ گفتم: نه.
امام فرمود: مکانی که اول نماز خواندی، قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است و تپۀ دیگر محل سر حسین بن علی (علیه‌السلام) است.
لعنت برعبیدالله بن زیاد که سر امام حسین (علیه‌السلام) را به شام نفرستاد و خدا آن را به کوفه بازگرداند تا اهل کوفه دچار فتنه نشوند. پس خدا سر را به پیکر بازگرداند، و پیکر با سر یکی شد.»
علامه مجلسی بیان کرده است: «تعبیر «سر با پیکر یکی شد» به این معناست که پس از دفن سر، خداوند آن را با پیکر هماهنگ کرد. اهمیت زیارت و نماز در این مکان نیز به دلیل حضور موقت سر مقدس در آنجا می‌باشد.
احتمال دیگر این است که پیکر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) مانند بدن برای این سر شریف است، گویی که سر از پیکر جدا نشده است.»
شیخ کلینی روایت کرده است:
«یزید بن عمر بن طلحه گفت: «اباعبدالله (علیه‌السلام) در حیره به من فرمود: آیا می‌خواهی آنچه وعده داده بودم را ببینی؟ منظورم رفتن به قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است.
ما سوار شدیم و وقتی به ثویه رسیدیم، پیاده شدیم و نماز خواندیم. سپس امام به اسماعیل فرمود: به جدت حسین سلام کن.
پرسیدم: آیا حسین در کربلا نیست؟
فرمود: بله، اما وقتی سر او به شام برده شد، یک غلام آن را ربود و کنار قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) دفن کرد.»
روایت «علی بن اسباط»
«امام به او فرمود: اگر به غری رسیدی، دو قبر خواهی دید، یک قبر بزرگ و یک قبر کوچک. قبر بزرگ، قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و قبر کوچک، سر مبارک امام حسین (علیه‌السلام) است.»
نشانه‌گذاری‌های هوشمندانه امام صادق (علیه‌السلام)
روایت «ابان بن تغلب»
«همراه امام صادق (علیه‌السلام) از پشت کوفه گذشتیم. امام سه بار توقف کرد،
نخست دو رکعت نماز خواند. کمی جلوتر دوباره، دو رکعت نماز خواند.
باز کمی رفت، دوباره نماز گزارد و سپس فرمود: اینجا محل قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است. وقتی پرسیدم آن دو محل قبلی کجا بودند؟
فرمود: یکی جایگاه سر امام حسین (علیه‌السلام) است، و دیگری جایگاه منزل قائم (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه).»
روایت «یونس بن ظَبیان»
«همراه امام صادق (علیه‌السلام) در حیره بودم. وقتی به نقطه‌ای در بیابان رسیدیم، امام دعایی خواند و نماز کوتاهی با صدای بلند خواند.
سپس فرمود:ای یونس، می‌دانی اینجا کجاست؟
گفتم: نه، فقط می‌دانم در بیابانیم.
امام فرمود: این قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است، روز قیامت او و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در کنار هم خواهند بود.»
روایتی از «حسین بن ابی‌عوجاء طائی»
«او در راه با امام صادق (علیه‌السلام) دیدار کرد و پرسید: فدایت شوم، این قبری که از زیارت آن آمدی، قبر امام حسین (علیه‌السلام) است؟
امام فرمود: آری، به خدا سوگند، و اگر نزد ما بود، همانند حج به زیارتش می‌رفتیم.
سپس پرسید: این قبری که در پشت سر ماست، آیا قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است؟
امام فرمود: آری، به خدا سوگند، و اگر نزد ما بود، همانند حج به زیارتش می‌رفتیم.»
روایت «ابوفرج سندی»
«با امام صادق (علیه‌السلام) به حیره آمدیم. شبی امام خواست مرکبش را آماده کنند. سوار شد و من همراهش رفتم تا به پشت کوفه رسیدیم.
آنجا سه بار توقف کرد، نخست دو رکعت نماز خواند و گفت: این محل قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است.
دوباره توقف کرد و فرمود: اینجا محل سر امام حسین (علیه‌السلام) است.
و سومین مرتبه ایستاد و فرمود: اینجا جایگاه منبر قائم (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه)است.»
در نتیجه
امام صادق (علیه‌السلام) با نشانه‌گذاری‌های گوناگون، مثل بیرون آوردن علامت آهنی یا مشخص کردن مواضع با نماز خواندن، محل قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را برای اصحاب خاصش مشخص کرد.
هم‌زمان، ارتباط میان سه مکان مقدس، قبر شریف امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، سر مبارک امام حسین (علیه‌السلام) و جایگاه منبر قائم (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه) را بیان کرد.
این روایات نشان می‌دهند که در عصر امام صادق (علیه‌السلام) زیارت قبر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) از حالت پنهان به صورت نیمه‌علنی درآمد و در بین شیعیان تثبیت شد.
منبع
برگرفته از کتاب «تاریخ المرقد العلوی المطهر»
