در متون تاریخی، اسامی گوناگونی برای نجف ذکر شده است ازجمله غری یا غریان و مشهد که دربردارندۀ معانی خاصی هستند.
معناشناسی واژۀ «نجف»
در مورد واژۀ «نجف» اصطلاحاً در زبان عربی به مکانی گفته می‌شود که مرتفع باشد و آب روی آن جمع نشود.
در منابع مختلف آمده است:
جوهری گفته است: «نجف و نجفه، مکانی بلند و مستطیل شکل است که آب بر روی آن جمع نمی‌شود.»
بکری و زمخشری این‌گونه بیان کرده‌اند: «نجف به معنای بلندی و زمین خشک و سفت است و به این نام خوانده شده است.»
ازهری گفته است: «نجفه محلی در ظاهر کوفه است که مانع از بالا آمدن آب سیل می‌شود.»
ابن‌قتيبه دینوری گفته است: «زمین‌های کنار فرات و پشت آن به‌ترتیب به نام‌های «ملطاط» و «نَّجَاف» شناخته می‌شدند.»
به‌طور کلی، واژۀ «نجف» به معنای ارتفاع از زمین و منطقه‌ای که آب روی آن جمع نمی‌شود تعریف شده است.
علت نام‌گذاری شهر«نجف»
دکتر مصطفی جواد می‌گوید:
«نام نجف به‌دلیل ویژگی جغرافیایی آن است، زمین مرتفعی است که شبیه مسنّه (آستانه) عمل می‌کند و آب را از اطراف خود دور نگه می‌دارد. یعنی زمین نجف در روزهای سیل خشک می‌ماند و آب روی آن جمع نمی‌شود.»
تاریخ‌نگار محمد حسین حرزالدین نیز بیان می‌کند:
«نام نجف ممکن است به‌دلیل موقعیت جغرافیایی ویژۀ آن بین دشت رسوبی و فلات صحراوی باشد، شبیه آستانۀ دری که حدفاصل دو مکان است. به همین دلیل، به آن آستانۀ صحرای عراق گفته شده و موقعیت مرتفع آن باعث شده نامی متمایز برای این منطقه انتخاب شود. این موقعیت همچنین نجف را محلی مناسب برای استراحت و پذیرایی کاروان‌ها و مسافران ورودی به عراق کرده است.»
اسامی دیگر شهر نجف
منطقۀ نجف در طول تاریخ با نام‌های مختلفی شناخته شده است. مشهورترین نام‌ها عبارت‌اند از «نجف، غری و مشهد»، همچنین نام‌های دیگری همچون «خدالعذرا، ظهر، ربوه، طور سینا، جودی، لسان، ذکورات البیض، وادی السلام، وثویه و بانقیا» نیز برای آن ذکر شده است.
نام «نجف» از قدیم رایج بوده و در احادیث اهل‌بیت (علیهم‌السلام) هم آمده است.
براساس روایتی از امام صادق (علیه‌السلام):
«نجف در ابتدا کوهی بزرگ بود که در جریان طوفان نوح (علیه‌السلام) به فرمان خداوند متلاشی شد و به دریا و سپس به زمینی خشک بدل گشت. ازآن‌پس، به آن «نی‌جف» یعنی «خشک شد» گفته شد و بعدها به‌صورت ساده‌تر «نجف» نام گرفت.»
شهر«نجف» به چه نامی مشهور بود؟
نجف در گذشته به خاطر آب‌وهوای معتدل، هوای پاک، خاک حاصلخیز و رویش گل‌ها و گیاهان به‌ویژه در بهار، به‌صورت یک تفریحگاه و محل استراحت برای پادشاهان، خلفا و بزرگان درآمد.
در اطراف آن قصرها، حصارها و دیرهای فراوان ساخته شد و این منطقه به داشتن خاک پاکیزه و خوش‌بو شهره بود.
به‌سبب زیبایی طبیعتش، اعراب جاهلی آن را «خَدّالعَذرا» یا «خَدّالعَذاری» نامیدند.
نام «نجف» در متون تاریخی
برخی منابع، ازجمله سبط ابنجوزی، گفته‌اند نام نجف از عبارت «نَج جَف» گرفته شده است؛ زیرا روزی زنی هنگام برداشتن آب از آنجا دید، که خشک شده است. این نام گاهی همراه با کوفه یا حیره به کار رفته، مانند «نجف كوفه» یا «نجف حيره».
در روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز آمده که «رَّبوه» در قرآن همان نجف کوفه است و «معين» اشاره به فرات دارد. همچنین، امام صادق (علیه‌السلام) فرموده‌اند: «مرقد امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در ناحیۀ نجف حيره و کنار غری نعمان قرار دارد.»
علاوه‌براین، در آن زمان روستایی به نام نجف نیز وجود داشته که در نزدیکی فرات و نزدیک کوفه بوده و جمعیت داشته است. زبیدی نیز از قول «ابوالعلا فرضی» می‌گوید: «نجف قریه‌ای در کنار دروازۀ کوفه بوده است.»
معناشناسی اسامی دیگر «نجف»
- واژۀ «غری»
غری یکی از نام‌های ویژۀ نجف است. واژۀ «غری» در زبان عربی به معنای «چیز زیبا و نیکو» آمده و گاهی هم به معنای «چیزی که اندود و آراسته شده» است.
«غریان» به دو بنای بلند (مانند دو صومعه) در نجف گفته می‌شد که در منابع تاریخی علت ساخت آن‌ها به شکل‌های مختلف روایت شده است. این دو بنا در بیرون کوفه و نزدیک مرقد امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) قرار داشتند.
بنابر روایت‌ها، آن‌ها بر روی دو قبر ساخته شدند که به دستور «منذربن ماء سماء» ایجاد شده بود. بعدها این دو بنا به نشانه‌ای تاریخی تبدیل شدند و براساس برخی احادیث، محل آن‌ها نزدیک حرم امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، در شمال مرقد و مشرف بر وادی السلام، در برابر قبور پیامبران، هود و صالح (علیهماالسلام) بوده است.
- واژۀ «مشهد»
نام دیگر نجف، مشهد است. این نام پس از آشکار شدن مرقد امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) رواج یافت و به معنای محل اجتماع مردم یا ضریح است.
امام صادق (علیه‌السلام) نیز در اولین زیارت خود به نجف، به صفوان جمال فرمود: «اینجا مشهد امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است».
ایشان همچنین آداب زیارت را بیان کردند؛ ازجمله غسل زیارت و پوشیدن تمیزترین لباس‌ها.
مرقد امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) آشکار نبود و هنوز شهری در اطراف آن شکل نگرفته بود، تنها ضریح مطهری در میان «ذکوات البیض» (تپه‌های کوچک یا برآمدگی‌های اطراف) قرار داشت.
برخی جهانگردان نیز به این موضوع اشاره کرده‌اند:
سائح هروی آن را «مشهد امیرالمؤمنین» نامیده و ابن‌بطوطه از «شهر مشهد علی بن ابی‌طالب در نجف» یاد کرده است.
با گذر زمان و گسترش آبادانی در اطراف حرم، نام مشهد نه‌تنها برای ضریح، بلکه برای کل شهر رواج یافت.
ازاین‌رو، ساکنان آنجا را «مشاهده» نامیدند و نسبتشان «مشهدی» شد. این نام حتی در اشعار شاعران نیز دیده می‌شود، ازجمله در شعر سید علی خان مدنی هنگام زیارت مرقد مطهر علوی.
منبع:
برگرفته از کتاب «تاریخ المرقد العلوی المطهر»
