موقعیت جغرافیایی شهر نجف
شهر نجف اشرف در جنوب غربی کشورعراق و در غرب رود فرات قرار داشته و حدود ۱۶۰کیلومتر با استان بغداد فاصله دارد. این شهر روی زمين مسطح وسیعی ساخته شده است، که از سمت غرب بر منطقه‌ای کم ارتفاع به نام «بحرالنجف» مشرف است و از شمال به قبرستان وادی السلام محدود می‌شود.
سرزمین مسطح نجف که به «ربوه النجف» معروف است، بخشی از فلات مثلثی شکل نجف ـ کربلا به شمار می‌رود.
بلندترین نقطۀ آن حدود ۱۷۶متر از سطح دریا ارتفاع دارد و ارتفاع عمومی آن در حاشیه‌های غربی بین ۱۰۰ تا ۱۲۰متر است. سطح فلات نسبتاً هموار است، اما تحت‌تأثیر باد و فرسایش طبیعی دچار شیارهایی شده و از جنوب غرب بر «بحر النجف» مشرف می‌شود.
صخره‌ای سنگی در غرب نجف وجود دارد که به نام «طار النجف» شناخته می‌شود و در امتداد شمالی آن تا کربلا با نام «طار السيد» ادامه می‌یابد و در این بخش‌ها لایه‌های سنگی فلات نمایان می‌شوند.
آب‌و‌هوای نجف در فصول مختلف
آب‌و‌هوای نجف بیابانی و خشک است؛ تابستان‌ها بسیار گرم و زمستان‌ها سرد، با بارندگی اندک و طوفان‌های شن از سمت بادیه.
این شهر از بیشترین میزان تابش خورشید در عراق برخوردار است، به‌ویژه در تابستان. به همین دلیل خانه‌های قدیمی نجف با معماری خاص و کوچه‌های باریک ساخته شده‌اند تا از گرما در امان بمانند.
مصالحی مانند آجر، گچ و چوب برای عایق‌سازی به کار رفته است و مردم برای فرار از گرما، سرداب‌ها را حفر می‌کردند. همچنین به دلیل نبود آب سطحی، از چاه‌های زیرزمینی استفاده می‌شد.
امروزه دمای تابستان نجف گاهی به بالای ۵۰درجه می‌رسد و پدیدۀ گرمایش جهانی بر شدت تغییرات آب‌وهوایی افزوده است. افزون‌براین، سیاست‌های نادرست در شهرسازی، کاهش آب رودخانه‌ها، خشک‌سالی و کمبود باران، موجب کاهش پوشش گیاهی طبیعی در منطقه شده است.
افزایش جمعیت، تعداد خودروها، استفاده نکردن از انرژی پاک و عوامل دیگر باعث آلودگی هوا، افزایش دما و طوفان‌های گردوغبار در نجف شده است.
تاریخچه شکل‌گیری و رونق شهر «نجف»
پس‌از شهادت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در سال ۴۰هجری قمری، ایشان به وصیت خود در «ربوه النجف» به خاک سپرده شد.
قبر مطهر ایشان مدتی پنهان بود تا اینکه در عصر امام جعفر صادق (علیه‌السلام) پس از سقوط بنی‌امیه در ۱۳۲هجری قمری، آشکار گردید.
نخستین بارگاه رسمی بر روی مرقد مطهرعلوی در سال ۲۸۳هجری قمری، به‌دست «سید محمد بن زید حسنی» ساخته شد. این بنا سرآغاز شکل‌گیری شهر نجف به شمار می‌آید و اساس توسعه و گسترش آن شد.
بعد از آن، گروهی از علویان و بزرگان شیعه در نجف ساکن شدند و به‌تدریج خانواده‌های علمی از کوفه و مناطق دیگر به این شهر مهاجرت کردند. با گذشت زمان، عمارت‌ها و خانه‌های بسیاری اطراف مرقد ساخته شد و شهر رونق گرفت.
در دوران آل بویه، به‌ویژه با حضور عضدالدوله در سال ۳۷۱هجری، توجه زیادی به آبادانی مرقد شریف و حمایت از ساکنان و مجاوران شد. در این دوره، نجف به شهری آباد و پرجمعیت تبدیل گردید. اما این شهر در دورهٔ جلایریان، رشد عمرانی چشمگیری یافت.
ارتباط تاریخی شهر نجف با دو شهر «حیره و کوفه»
نجف همراه با حیره و کوفه «مثلث حضاری» را تشکیل می‌داد، که در تاریخ عراق، چه پیش‌از اسلام و چه پس‌از آن، نقشی بزرگ در جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، دینی، علمی و فرهنگی داشته است.
براساس منابع تاریخی، بنیان نخستین شهر حیره به زمان پادشاه بابلی «نبوخذ نصر» (۶۰۴–۵۶۲ق.م) بازمی‌گردد.
طبری نقل می‌کند: «او گروهی از بازرگانان عرب را که به سرزمینش رفت‌وآمد داشتند، در منطقۀ نجف گرد آورد، برایشان خانه و حصار ساخت و نگهبانانی برای آنجا قرار داد.»
شهرت اصلی حیره در دوران حکومت «ملوک لَخمی» (۲۶۸–۶۳۳م) بود، آنان مسیحی بودند و به همین دلیل، دیرهای مسیحی بسیاری در این منطقه ساخته شد که آثارشان تا امروز باقی است.
کوفه پس‌از بنای آن در سال ۱۷هجری (۶۳۸م)، به یک مرکز مهم سیاسی و اداری تبدیل شد. و در سال ۳۶هجری (۶۵۷م)، امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) آن را به‌عنوان پایتخت دولت اسلامی برگزید.
نجف از نظر جغرافیایی و تاریخی همواره با حیره و کوفه در پیوند بوده و به همین دلیل، نام‌هایی مانند «نجف الحیره» یا «نجف الكوفه» بر آن اطلاق شده است.
شهر نجف از نگاه تاریخ‌نگاران
بلاذری نقل می‌کند:
«پس‌از آنکه مسلمانان در مدائن اقامت داشتند و از شرایط آنجا ناراضی شدند، «عمر بن خطاب» دستور داد برایشان جای مناسب‌تری انتخاب شود. سرانجام سعد بن ابی‌وقاص و همراهانش به محل کنونی کوفه رسیدند که در آن زمان به «خدالعذرا» مشهور بود. و پر از گل‌هایی مانند شقایق و اقحوان(گلی شبیه به بابونه) بود، و آنجا را برای ساخت شهر برگزیدند.»
ابومنصور ثعالبی نقل می‌کند:
«نعمان بن منذر روزی برای گردش به دشت‌های اطراف حیره رفت. در آنجا گل‌های سرخ و زیبای «شقایق» را دید و چون بسیار خوشش آمد، دستور داد آن منطقه محافظت شود. از آن زمان این گل‌ها به نام شقایق النعمان شهرت یافتند.»
ابن‌جوزی نیز به نقل از راوی «اعشی» می‌گوید:
«نعمان به دشت حیره رفت که پوشیده از گیاهانی مانند شیح، قیصوم، خزامی، زعفران، شقایق النعمان و اقحوان بود. وقتی شقایق را دید و پسندید، گفت هرکس چیزی از این گل‌ها بچیند، دستش بریده شود. بدین سبب آن گل‌ها «شقایق النعمان» نام گرفتند.»
همچنین ابوعبدالله حمیری داستانی از گفت‌وگوی خالد بن ولید با عبدالمسیح بن بقيله الغسّانی آورده است:
«در گذشته دریا تا نزدیکی نجف می‌رسید و کشتی‌های هند و چین در آن پهلو می‌گرفتند. زنان حیره می‌توانستند با تنها یک قرص نان در طول راه، از روستاهای آباد با باغ‌ها و آب‌های شیرین عبور کنند و به شام برسند. اما امروز همۀ آن آبادانی‌ها و شکوه گذشته از بین رفته و زمین خشک و ویران شده است و این، سنت الهی در تغییر حال بندگان و سرزمین‌هاست.»
دشت‌های اطراف کوفه و نجف به‌دلیل پوشش فراوان گیاهان صحرایی چراگاه قبایل عرب بود. ابن‌حزم از ابی‌راشد سلمانی نقل می‌کند که او در همان منطقه، شتران خانواده‌اش را می‌چراند.
زمین نجف همچنین به‌دلیل هوای پاک و باز بودن به‌سوی صحرا، محل مناسبی برای درمان و پناه بردن در زمان شیوع بیماری‌ها به شمار می‌رفت.
طبری علت ساخت قصر «خورنق» می‌نویسد:
«یزدگرد ساسانی برای پرورش فرزندش بهرام گور، به‌دنبال مکانی سالم و دور از بیماری‌ها بود و او را به نعمان بن منذر سپرد تا در دشت‌های حیره قصری برایش بسازد.»
پس‌از بنای شهر کوفه، قبایل عرب در آن ساکن شدند و بخشی از دشت منطقه «الثویه» به قبرستان عمومی کوفه تبدیل شد.
بسیاری از صحابه و تابعین در آنجا دفن شدند، ازجمله «حباب بن ارت» (درگذشت ۳۷هجری) و کمیل بن زیاد (درگذشت ۸۲هجری) که آرامگاه معروفش در منطقۀ «حنانه» قرار دارد.
اوایل، مردم کوفه مردگانشان را در همان شهر دفن می‌کردند، اما پس‌از وصیت «حباب بن ارت» یکی از صحابی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) که قصد داشت در «ظهر» دفن شود، این منطقه به قبرستان عمومی تبدیل گردید و او نخستین فردی بود که در آنجا دفن شد.
توصیف جهانگرد اندلسی از شهر نجف
«ابن‌جُبیر»، جهانگرد اندلسی، هنگام سفرش در سال ۵۷۹هجری (۱۱۸۳م)، از نجف یاد کرده و آن را سرزمینی استوار و گسترده در کنار کوفه، در مرز صحرا، توصیف کرده است.
او اشاره می‌کند که در غرب شهر، در فاصلهٔ یک فرسخی، زیارتگاهی منسوب به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) قرار دارد، که بنایی باشکوه بر روی آن ساخته شده بود، هرچند خودش به‌دلیل کمی وقت نتوانسته آن را ببیند.
ابن‌بطوطه نیز در سفر خود به نجف در سال ۷۲۷هجری (۱۳۲۶م) آن را شهری زیبا، پرجمعیت، آباد و دارای بازارهای پاکیزه و منظم معرفی می‌کند و آن را از بهترین شهرهای عراق دانسته است.
با گذشت زمان، خانه‌ها و محله‌های اطراف حرم مطهر علوی شکل گرفتند و رفته‌رفته گسترش یافتند. مهاجرت گستردهٔ مردم به نجف، هم به‌دلیل هم‌جواری با مرقد امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و هم برای تحصیل در حوزهٔ علمی بزرگ آن بود. همین عوامل، نجف را به یک مرکز مهم دینی و علمی در جهان اسلام تبدیل کرد.
منبع:
برگرفته از کتاب «تاریخ المرقد العلوی المطهر»
