بر خلاف تصور، نخستین کسی که برخی از سخنان حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را جمع‌آوری کرد، «شریف رضی» نبود، بلکه کسانی بودند که ده‌ها سال قبل بر این کار از او پیشی گرفتند و به جمع‌آورى سخنان حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام مبادرت ورزیدند. سپس به تدوین سخنان حضرت و خطبه‌های ایشان ادامه دادند تا این‌که نوبت به شریف رضی در نیمه آخر قرن چهارم هجری رسید.
پس گزیده‌های سخنان حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را جمع‌آوری کرد، نه همه آنان را، و خطبه‌ها را به طور کامل نیاورد، و از هر خطبه‌ای جز گزیده‌ای از آن را ذکر نکرد.
مقدمان بر «رضی» در جمع‌آوری سخنان حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام
علامه «محقق شیخ آقا بزرگ تهرانی» نام برخی از کسانی که در جمع‌آوری سخنان و کلام حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام مقدم بر شریف رضی بودند، به این شرح ذکر کرده است:
- «زيد بن وهب جهنی» که در «صفین» شهید شد. درباره او گفته شده است که وی نخستین کسی بود که خطبه‌های حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را جمع‌آوری کرد،[۱] به گونه‌ای که این کار در زمان حیات حضرت صورت گرفت و به کتاب «خطبه» معروف شد.
- «اسماعیل بن مهر»، وی مجموعه‌ای از سخنان حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام گردآوری کرد. این کتاب نیز به کتاب «خطبه‌ها» معروف شد.[۲]
از قول «ابن شهرآشوب» [متوفی ۵۸۸ هجری] چنین برمی‌آید که در نهج‌البلاغه، خطبه‌های مشهوری از حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام وجود دارد. [۳]
در مناقب آمده است: «آیا خطبه‌های او را نمی‌بینی ...» سپس نام تعدادی از آن‌ها را ذکر کرد و برشمرد: لؤلؤه، افتخار، دره اليتيمه، اقالیم، وسیله، طالوتیه، قصبیه، سلمانیه، ناطقه، دامغه و فاضحه، وغیر از این چیز دیگری در نهج‌البلاغه دیده نمی‌شود. همان‌طور که در این میان به برخی از آن‌چه در نهج‌البلاغه وجود داشت، نیز اشاره کرد، از جمله: شقشقیه، توحید، قاصعه، اشباح، استسقاء، غراء، نخیله، غزه و دیگر اسم‌ها را به نهج‌البلاغه ارجاع داده‌است. هم‌چنین کتاب «خطبه‌ها» از «اسماعیل بن مهران» و «خطبه‌ها» از «زید بن وهب» که بر وجود کتاب‌های مذکور در آن زمان دلالت می‌کند.
شریف رضی چگونه توانست، خطبه‌های حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را جمع‌آوری کند؟
شریف رضی در جمع‌آوری سخنان حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام از کتاب‌های فراوانی کمک گرفت که در آن زمان در دسترس او بود. بغداد در آن روزگار سرشار از کتابخانه‌های عمومی و خصوصی منحصربه‌فرد بود که شامل کتاب‌های بسیاری می‌شد. کتابخانه برادرش، «سید مرتضی علم الهدی» رحمه‌الله از جمله آن کتابخانه‌ها بود که هشتاد هزار جلد کتاب در خود داشت.
«یاقوت حموی» در کتاب «معجم البلدان» خویش درباره کثرت کتب در بغداد آن روزگار می‌گوید: «هیچ کتابخانه‌ای بهتر از این در دنیا وجود نداشت که همگی به دست خط معتبر ائمه اطهار علیهم‌السلام و نسب آزاده آنان بود. چه حیف و تاسف برای نابودی این جواهرات بی‌نظیر به دست ایادی ظلم در سال ۴۴۷ هجری».[۴]
البته اگر شریف رضی گزیده‌های کلام حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را در نهج‌البلاغه جمع نمی‌کرد، به طور قطع از آن منابع امروز هم محروم می‌شدیم.
آن‌چه که از خطبه‌های حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام که به مورخ معروف «مسعودی»[متوفی ۳۴۶ هجری] [۵]رسیده است، چهار صد و هشتاد و اندی خطبه است که بی‌تردید خطبه‌های حضرت در اصل بیش از این مقدار است، ولی آن‌چه اکنون در نهج‌البلاغه و سایر کتب موجود است، در مجموع به نصف این عدد هم نمی‌رسد.[۶]
البته نقش دشمنان حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را در حذف بسیاری از کتب و منابعی که سرشار از فضایل حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و سخنان ایشان در موقعیت‌های مختلف بود، را نباید فراموش کرد.
علامه «ابن ابی الحدید معتزلی» می‌گوید: «... فهمیدم که بنی‌امیه بر قدرت اسلام در شرق و غرب زمین مستولی شده و به هر حیله‌ای سخت کوشیدند تا نور آن حضرت را خاموش و تحریف کنند و عیب و نقصی بر ایشان بگذارند و بر تمام منبرها ایشان را لعن کنند و ستایش‌گران حضرتش را تهدید کردند که آن‌ها را زندانی می‌کنند یا می‌کشند و از روایت هر حدیثی که در فضیلت و شأن ایشان بود، منع می‌کردند، تا آن‌جا که نهی کردند، نام "علی" را بر کسی بگذارند ...»[۷]
منابع:
[۱] الذريعه إلى تصانيف الشيعه : ۷ / ۱۹۲.
[۲] الذريعه إلى تصانيف الشيعه : ۷ / ۱۹۳، به نقل از: مناقب أبن شهر أشوب.
[۳] المذكوره فی نهج‌البلاغه فی عصره ۷.
[۴] الذريعه إلى تصانيف الشيعه : ۷ / ۱۹۲، علامه المُحقق الشيخ آقا بزرگ طهرانی (قدَّس‌الله‌نفسه‌الزَّكيه).
[۵] یا بیشتر از ده سال قبل از تولد شریف رضی، چون در سال ۴۰۶ هـ ق در ۴۷ سالگی از دنیا رفت.
[۶] الذريعه إلى تصانيف الشيعه : ۷ / ۱۹۲.
[۷] شرح نهج‌البلاغه : ۱ / ۲۹ و ۱۷.
