امام حسن عسکری علیه‌السلام آخرین امامی هستند که در میان مردم حضور فیزیکی داشته و پس از ایشان امام زمان ارواحنافداه وارد دوران غیبت شدند؛ بنابراین دوران امامت ایشان پلی حساس و تعیین‌کننده برای انتقال مسند امامت به نسل بعدی و شکل‌دهی به مکتب شیعه در شرایط بسیار سخت و پیچیده آن دوران بود. در این نوشتار به جایگاه و نقش کلیدی امام حسن عسکری در زمینه سازی دوران غیبت می پردازیم و در ادامه سخنان ارزشمند یازدهمین نور ولایت را در باب امام الاولیا، حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام از پیش نظر خواهید گذراند.
شخصیت والای امام حسن عسکری علیه‌السلام
امام حسن عسکری علیه‌السلام در هشتم ربیع‌الاول سال ۲۶۰ قمری، در ۲۸ سالگی در سامرا به شهادت رسید و در کنار مرقد پدرش آرام گرفت. مدفن آن دو به حرم امامین عسکریین علیهم‌السلام مشهور است و از زیارتگاه‌های شیعیان در عراق به شمار می‌آید. ایشان کمترین دوران امامت را در میان ائمه اطهار علیهم‌السلام داشته‌اند که تنها شش سال به طول انجامید، اما این کوتاهی مدت هرگز بیانگر کم‌اهمیت بودن نقش آن حضرت نبوده است.
مورخان و تذکره نویسان زندگانی حضرت، ایشان را داناترین فرد زمان خود معرفی کرده‌اند و بر این نکته اتفاق نظر دارند که ایشان نه تنها در احکام دین متخصص بود، بلکه در تمام علوم و در عرصه‌های مختلف دانش چه عقلی و چه نقلی یگانه عصر خود به شمار می‌رفت. «بختیشوع» پزشک مسیحی به شاگرد خود «بطریق» درباره حضرت چنین می‌گوید: «بدان که او داناترین فرد روزگار ماست که بر زمین زندگی می‌کند »[۱]
دوران امامت این امام همام مقارن با اوج فشارهای سیاسی، اجتماعی و فکری بود. چنان‌که ایشان نقش کلیدی در تثبیت مکتب تشیع، حفظ جان امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه و آماده‌سازی جامعه برای دوران غیبت ایفا کرد و این دوره به لحاظ علمی، سیاسی و اجتماعی حساس‌ترین مرحله از تاریخ شیعه محسوب می‌شود که بدون درایت و دانایی و رهبری امام حسن عسکری علیه‌السلام امکان گذار موفق به دوران غیبت میسر نبود.
نقش بی‌بدیل یازدهمین امام شیعیان در آماده‌سازی جامعه برای دوران غیبت
از جمله اقدامات مهم امام حسن عسکری علیه‌السلام، در زمینه‌سازی غیبت امام زمان ارواحنافداه، طرح پیشاپیش مسأله غیبت بود. ایشان در موارد متعددی، غیبت فرزندشان را که جانشین پس از خودشان محسوب می‌شد، خبر دادند.
با توجه به پیچیدگی‌ها و ابهامات مربوط به تعیین امام در آن دوران، در سخنان و نامه‌های امام حسن عسکری علیه‌السلام، به این آموزه برمی‌خوریم که زمین از حجت خالی نمی‌ماند[۲] و اینکه اگر امامت با انقطاع روبه‌رو شود و اتصال آن مخدوش گردد، امور خداوند مختل خواهد شد.[۳] و حجت خدا بر روی زمین نعمتی است که خدا به مؤمنان داده و آنان را با این هدایت، اکرام کرده است.[۴] سخن گفتن امام حسن عسکری علیه‌السلام با اصحاب خود از پسِ پرده و اینکه بیشتر فعالیت‌های مربوط به امام، توسط وکیلان او انجام می‌گرفت را(حرف ربط اضافه حذف شود) از جمله این اقدامات است.[۵]
امام حسن عسکری علیه‌السلام، برای مهیا نمودن ذهنیت مردم و خصوصاً شیعیان، درباره امر غیبت، شیوه نهان سازی خود را بیش از آنچه در زندگی امام هادی علیه‌السلام مورد توجه بود، به کار گرفت. از این رو، ایشان به جز ایامی که به دستور معتمد، برای دیدار وی از خانه بیرون می رفت و یا به جهت مصالحی که در نظر داشت، به کسی اجازه ملاقات می‌داد، یا خود، شخصاً به دیدار آنها می‌رفت، دیدار و ملاقات دیگری با مردم نداشت. گاها امام حتی برای شیعیان خود ظاهر نمی‌شد و از پشت پرده، با آنان سخن می‌گفت.
از دیگر آموزه‌هایی که به اقتضای فشارهای موجود بر شیعیان در آن عصر به تکرار در سخنان آن حضرت دیده می‌شود، دعوت به صبر و باور به فرج و انتظار برای آن است.[۶] همچنین در احادیث آن حضرت بر تنظیم روابط درونی جامعه شیعه و معاشرت با برادران دینی نیز تاکید ویژه‌ای دیده می‌شود.[۷]
اقدامات امام حسن عسکری علیه‌السلام برای حفاظت از امام زمان ارواحنافداه
یکی از عواملی که اوضاع سیاسی را برای امام عسکری علیه‌السلام و شیعیان سخت‌تر می‌کرد شهرت یافتنِ قیام امام دوازدهم عجل‌الله‌تعالی‌فرجه بود. شیخ مفید دوران امامت امام عسکری علیه‌السلام را روزگار سخت توصیف کرده است.[۸] وی معتقد است در مذهب امامیه آمدن امام منتظَر مشهور شده بود و خلیفه که می‌دانست شیعیان انتظار آمدن او را می‌کشند در جستجوی فرزند امام عسکری علیه‌السلام بود و تلاش و کوشش بسیاری برای اطلاع یافتن از آن حضرت می‌کرد. به همین دلیل بود که امام عسکری علیه‌السلام ولادت فرزندش را مخفی کرد.[۹]
با تولد امام زمان ارواحنافداه، یک سال پس از آغاز امامت امام حسن عسکری علیه‌السلام، حضرت موظف شدند فرزند خویش را به دلیل خطرات فراوان تنها به گروه محدودی از خواص معرفی کنند. یکی از این خواص، عثمان بن سعید بود که به عنوان وکیل امام یازدهم و نایب خاص امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه نقش مهمی در ارتباطات شیعیان داشت.
امام عسکری علیه‌السلام برای حفظ شیعه و ادامه امامت نقش دوگانه ای را بازی می‌کردند؛ از یک سو وجود امام زمان ارواحنافداه را از عوام شیعیان به خاطر رسیدن خبر به عباسیان و به خطر افتادن جان آن حضرت مخفی می‌کردند و از سوی دیگر به خواص شیعه این تولد را اعلام کردند و آنها به محضر حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه شرفیاب شدند و توانستند به صورت خصوصی و مخفیانه آن حضرت را زیارت کنند. شیخ صدوق این تشرفات شیعیان خاص، خدمت حضرت مهدی ارواحنافداه را در کتاب کمال الدین و تمام النعمة آورده اند.
مطالبی که بیان شد نشان می‌دهد که امام حسن عسکری علیه‌السلام چه نقش بی‌نظیری در آماده کردن شیعیان برای دوره غیبت و حفظ و ادامه امامت داشته‌اند.
سخنان گهربار امام حسن عسکری علیه‌السلام راجع به حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام
احادیثی گرانقدر از حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام یا راجع به ایشان را در بیان امام حسن عسکری علیه‌السلام، از پیش نظر می‌گذرانید.
چه کسی از خدا می‌ترسد؟
از امام حسن عسکری نقل شده است که روزی حضرت امیرالمؤمنین عليه السلام به مردى نگريستند و در چهره او نشانه ترس ديدند. به او فرمودند: «در چه حالى؟» گفت: «از خدا مى ترسم.» فرمودند: «اى بنده خدا!از گناهانت و از عدالت خدا درباره ظلم هايى كه به بندگان خدا كرده‌ای بترس و خدا را در آنچه تو را موظّف نموده، پيروى كن و از او در آنچه صلاح تو درآن است، نافرمانی نکن. پس از آن، از خدا نترس؛ زيرا او به هيچ كس ظلم نمی‌کند و هرگز كسى را بيش ازاستحقاقش مجازات نمی‌کند. مگر اين كه نگران عاقبت بد باشى، به اين كه سرنوشت، دگرگون شود و تغيير يابد. پس اگر خواستى از عاقبت بد در امان باشى، بدان هر خیری که به تو مى‌رسد، از لطف خدا و توفيق اوست و هر شری به تو مى‌رسد، به جهت مهلت دادن خدا به تو و بردبارى اش درباره توست». [۱۰]
معرفی شیعیان حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام
امام عسكرى عليه السلام: «شيعيان حضرات امیرالمؤمنین عليه السلام آنانند كه باكشان نيست در راه خدا مرگ به سراغ آنان آيد، يا آنان به پيشواز مرگ روند. شيعيان حضرت امیرالمؤمنین عليه السلام آنانند كه برادرانشان را بر خود ترجيح مى دهند، هر چند خود نيازمند باشند و آنانند كه خداوند ايشان را در آن جا كه نهى كرده، نمى بيند و در آن جا كه امر كرده، هميشه حاضر مى بيند. شيعيان حضرت امیرالمؤمنین عليه السلام آنانند كه در گراميداشت برادران مؤمن خويش به على عليه السلام اقتدا مى كنند.»[۱۱]
شیعه واقعی دنباله رو رفتار و کردار اهل بیت علیهم‌السلام
امام عسكرى عليه السلام روایت می‌کند؛ مردى به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌‌آله عرض كرد: «فلان كس به ناموس همسايه خود نگاه مى كند و اگر دستش برسد از ارتكاب حرام هم ابايى ندارد». رسول خدا صلى الله عليه و آله عصبانى شد و فرمود: «او را نزد من بياوريد.» مرد ديگرى عرض كرد: «اى رسول خدا! او از شيعيان شماست و به دوستى شما و حضرت امیرالمؤمنین عليه السلام اعتقاد دارد و از دشمنان شما دو تن، بيزارى مى جويد!» رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌‌آله فرمود: «نگو كه او از شيعيان ماست؛ زيرا دروغ است: همانا شيعه ما كسى است كه از ما دنباله روى و از كردار ما پيروى كند.»[۱۲]
بهترین مردم بعد از ائمه اطهار علیهم‌السلام چه کسانی هستند؟
امام عسكرى عليه السلام فرمودند: به حضرت امیرالمؤمنین عليه السلام گفته شد بهترين مردم بعد از ائمه عليهم السلام چه كسانى هستند؟ حضرت فرمود: «عالمانِ صالح.» عرض شد: بعد از ابليس و فرعون و نمرود و بعد از كسانى كه نام شما را روى خود مى گذارند. بدترين خلق خدا چه كسانى هستند؟ فرمود: «عالمانِ فاسد، همانان كه باطلها را آشكار مى سازند و حقايق را كتمان مى كنند.» [۱۳]
منابع
۱.بحارالانوار، ج ۵۰ ، ص ۲٫
۲.مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۷۱
۳.شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۰ق، ص۲۲۲
۴.کشی، رجال کشی، ۱۳۴۸ش، ص۵۴۱
۵.پورسید آقایی و دیگران، تاریخ عصر غیبت، ۱۳۷۹ش، ص۱۶۸ـ۱۶۹.
۶.ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۷
۷.ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۶
۸.مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶.
۹.مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶.
۱۰.تفسير امام حسن عسكرى عليه السلام، ص۲۶۵، ح۱۳۳
۱۱.بحار الأنوار : ۶۸/۱۶۲/۱۱
۱۲.تنبيه الخواطر : ۲/۱۰۵
۱۳.الاحتجاج : ۲/۵۱۳/۳۳۷
