بهترین منبع برای شناخت بهتر این امام همام در این روز مبارک، کلام گوهر بار ایشان است. جایی که در حساس‌ترین موقعیت زمانی و مکانی، در خطبه‌ای کوبنده در دمشق به معرفی خود پرداخته و با گفتاری شیوا و رسا، کاخ یزید را بر سرش آوار می‌سازد.
جهت آشنایی بیشتر با محتوای خطبه و علتی که امام سجاد علیه‌السلام را بر قرائت آن مصمم کرد، در ادامه بخش مهمی از شرح خطبه در بیان فضائل حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و مجاهدت‌های ایشان در راه اسلام بیان شده است.
موضوعات بیان شده در خطبه امام سجاد علیه‌السلام
خطبه حضرت سجاد علیه‌السلام در دمشق و در فضای اسارت، شامل بیان فضائل و معرفی حسب و نسب ایشان است. اوج این خطابه با ارزش نیز مربوط به بخشی است که حضرت علی‌بن‌الحسین علیه‌السلام با فصاحت و بلاغت تمام در مدح حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام سخنانی را ایراد می‌کند که بینش اهل شام را نسبت به اهل بیت علیهم‌السلام کاملاً تغییر می‌دهد.
در ابتدای خطبه حضرت سجاد علیه‌السلام به فضایل و دلایل برتری خاندان اهل بیت علیهم السلام نسبت به دیگر مردم اشاره می کنند. سپس حسب و نسب خویش را با برترین توصیفات، برای مردمی که ایشان را نمی شناختند، بازگو می کنند. خود را فرزند پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌وآله معرفی می کنند تا مردمی که اطلاعی نداشتند، دریابند که در واقعه عاشورا خون برترین انسان ها و فرزندان رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله، بر زمین ریخته شد. در بخشی از خطبه به بیان افتخارات خاندان خویش در خدمت بـه اسلام سخن می رانند، و اما بیش از نیمی از خطبه امـام سـجاد علیه‌السّلام در شـام، به بیان و معرفی جامع و کامل شخصیت و فضائل حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام می پردازد.
مذمت امیر مومنان؛ دلیل خطبه خواندن امام سجاد علیه‌السلام در مجلس یزید
در حضور مردم شام، یزید ملعون خطیبی را بر منبر فرستاد تا در تمجید آل ابی‌سفیان و مذمت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و اولادش سخن براند. خطیب در بدگویی از حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام کم نگذاشت. یزید وقتی با درخواست حضرت سجاد علیه‌السلام برای سخن گفتن با مردم مواجه شد، به دلیل ترسی که از افشاگری های امام و نفوذ کلام ایشان داشت، به این کار رضایت نداد. اما در نهایت بر اثر پافشاری شامیان، یزید موافقت کرد که امام سجاد علیه‌السلام به منبر برود. حضرت سجاد علیه‌السلام با سخنرانی کوبنده و اثرگذار در جواب خطیب، به بیان فضائل حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام پرداخت. این خطبه که بخش بیشتری از آن در توصیف حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام است، بازتاب وسیعی در شام داشت، و خط مشی امویان را نزد مردم زیر سوال برد.
متن خطبه حضرت سجاد علیه‌السلام در شأن حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام
حضرت سجاد علیه‌السلام با توجه به فضای حاکم بر مجلس یزید، که احتمال ممانعت با سخنرانی طولانی ایشان وجود داشت، ترجیح دادند جامعیت شخصیت و فضائل حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را، هرچند با عبارات و کلمات کوتاه بیان کنند. مانند؛ خیفی، مکی، شجری، سیفین (دو شمشیر) رمحین (دو نیزه) و … .
حضرت علی بن الحسین علیه‌السلام در این خطبه، حدود هفتاد فضلیت و شرافت را برای حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام بر شمرده اند.
بخشی از خطبه حضرت سجاد علیه‌السلام که در وصف و مدح حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام است، به شرح زیر می‌باشد:
«أنَا ابنُ المُحامي عَن حَرَمِ المُسلِمينَ، وقاتِلِ النّاكِثينَ وَالقاسِطينَ وَالمارِقينَ، وَالمُجاهِدِ أعداءَهُ النّاصِبينَ، وأفخَرِ مَن مَشى مِن قُرَيشٍ أجمَعينَ، وأَوّلِ مَن أجابَ وَاستَجابَ للَّهِ مِنَ المُؤمِنينَ، وأقدَمِ السّابِقينَ، وقاصِمِ المُعتَدينَ، ومُبيرِ المُشرِكينَ، وسَهمٍ مِن مَرامِي اللَّهِ عَلَى المُنافِقينَ، ولِسانِ حِكمَةِ العابِدينَ، ناصِرِ دينِ اللَّهِ، ووَلِيِّ أمرِ اللَّهِ، وبُستانِ حِكمَةِ اللَّهِ، وعَيبَةِ عِلمِ اللَّهِ، سَمِحٌ سَخِيٌّ، بُهلولٌ زَكِيٌّ أبطَحِيٌّ رَضِيٌّ مَرضِيٌّ، مِقدامٌ هُمامٌ، لاصابِرٌ صَوّامٌ، مُهَذَّبٌ قَوّامٌ، شُجاعٌ قَمقامٌ، قاطِعُ الأَصلابِ، ومُفَرِّقُ الأَحزابِ، أربَطُهُم جَناناً، وأطبَقُهُم عِناناً، وأجرَأَهُم لِساناً، وأمضاهُم عَزيمَةً، وأشَدُّهُم شَكيمَةً، أسَدٌ باسِلٌ، وغَيثٌ هاطِلٌ، يَطحَنُهُم فِي الحُروبِ – إذَا ازدَلَفَتِ الأَسِنَّةُ، وقَرُبَتِ الأَعِنَّةُ – طَحنَ الرَّحى، ويَذرُوهُم ذَروَ الرّيحِ الهَشيمِ، لَيثُ الحِجازِ، وصاحِبُ الإِعجاز، وكَبشُ العِراقِ، الإِمامُ بِالنَّصِّ وَالاستِحقاقِ، مَكِّيٌّ مَدَنِيٌّ، أبطَحِيُّ تِهامِيٌّ، خَيفِيٌّ عَقَبِيٌّ، بَدرِيٌّ اُحُدِيٌّ، شَجَرِيٌّ مُهاجِرِيٌّ، مِنَ العَرَبِ سَيِّدُها، ومِنَ الوَغى لَيثُها، وارِثُ المَشعَرَينِ، وأبُو السِّبطَينِ الحَسَنِ وَالحُسَينِ، مَظهَرُ العَجائِبِ، ومُفَرِّقُ الكَتائِبِ وَالشِّهابُ الثّاقِبُ، وَالنّورُ العاقِبُ، أسَدُ اللَّهِ الغالِبُ، مَطلوبُ كُلِّ طالِبٍ، غالِبُ كُلِّ غالِبٍ؛ ذاكَ جَدّي عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ.»
«منم فرزند حمایت کننده از حریم مسلمانان و کسی که با پیمان‌شکنان و ستمگران و خوارج پیکار کرد و با دشمنان ناصبی‌اش جنگید، و پرافتخارترین فرد قریش، و نخستین کس از مؤمنان که خدا را لبیک گفت. پیشگام‌ترینِ پیشگامان، درهم کوبنده تجاوزگران، بنیان‌کن مشرکان، و تیری از تیرهای خدا بر ضد منافقان، زبان حکمت عابدان، یاور دین خدا، ولی امر خدا، باغ حکمت خدا و ظرف علم خدا، جوانمرد و بخشنده. بزرگوار و پاکیزه‌ای از سرزمین بطحا، راضی به حکم خدا و مورد رضای پروردگار. پیش آهنگ، رادمرد، شکیبا و بسیار روزه‌دار. پاکیزه و استوار، دلاور و پربخشش. برکننده ریشه ستمگران؛ پراکنده‌ساز احزاب. از همه مهربان‌تر، بخشنده‌تر و زبان‌آورتر، مصمم و سرسخت‌تر. شیر ژیان، ابر پرباران که هر گاه در میدان جنگ شرکت می‌کرد، دشمنان را درهم می‌شکست و آنان را چونان آسیاب خرد می‌کرد و چون تند باد، دشمنان را به سان خار و خاشاک، پراکنده می‌ساخت. شیر حجاز، صاحب اعجاز، سپهسالار عراق، امام علیه‌السلام به نص و استحقاق، مکی، مدنی، ابطحی، تهامی، خیفی، عقبی، بدری، احدی، شجری، مهاجری، سرور مردم عرب و شیر میدان کارزار. وارث مشعر و منی، پدر دو سبط حسن علیه‌السلام و حسین علیه‌السلام، مظهر عجایب، پراکنده‌ساز سپاه‌های زبده، برق جهنده، نور شتابنده، شیر پیروز خدا، خواسته هر جوینده و بر هر پیروزی پیروز؛ این جد من، علی بن ابی طالب علیه‌السلام است».
شهامت و روشنگری امام سجاد علیه‌السلام با وجود در تنگنا بودن خاندان اهل بیت علیهم السلام برای تبیین واقعه عاشورا و فضای حاکم بر مجلس یزید و همچنین برداشت‌های نادرست اهل شام از حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام، پرده غفلت را از چشمان ناآگاهان زدود و گوش های زنگار گرفته شامیان را با فضائل و شرافت‌های آن امام همام آشنا کرد.
منابع
مناقب ابن شهر آشوب، ج۳، ص۲۶۱.
مقتل الحسین، ج۲، ص۷۸.
اللهوف، ص۱۰۹.
الفتوح، ج۵، ص۱۳۳.
