حضرت امام هادی (علیهالسلام) نقش اساسی در تبیین جایگاه رفیع امامت داشتهاند و به همین منظور معارف ناب امامت را در قالب زیارتنامههای متعدد به شیعیان آموزش دادهاند و دو یادگار ارزشمند ایشان، «زیارت غدیریه» و «زیارت جامعۀ کبیره» است.ایشان در زیارت غدیریه به تبیین مبانی الهی امامت، مشروعیت ولایت امیرالمؤمنین (علیهالسلام) و نقد انحراف تاریخی پساز واقعۀ غدیر میپردازد.
دوران امامت و گسترش نفوذ اجتماعی
دوران امامت امام هادی (علیهالسلام) بیش از ۳۳سال به طول انجامید که حدود سیزده سال آن را در مدینه سپری کرد. در این مدت، گروههای بسیاری از شهرهای شیعه نشین ایران، عراق و مصر برای بهرهگیری از محضر امام بهسوی مدینه آمدند.[۱]
امام در این شهر چنان موقعیت و محبوبیتی بین مردم یافت که دولتمردان عباسی، بهشدت از این وضع احساس خطر میکردند.عباسیان که هراس بسیاری از رهبری شیعه و خطر حرکت شیعیان بر ضد خود داشتند، به این نتیجه رسیدند که با دور کردن امام از مدینه که کانون تجمع شیعیان شده بود، به این هدف دست یابند. بدینترتیب، تبعید و مراقبت نظامی را در دستور کار قرار دادند.
زمان صدور زیارت غدیریه
معتصم خلیفۀ عباسی، امام هادی (علیهالسلام) را از مدینه به سامرا فراخواند. در روز عید غدیر، امام به نجف رسید و امیرالمومنین (علیهالسلام) را زیارت کرد. که متن آن به زیارت غدیریه مشهور است.[۲] در کتابهای دعا وزیارت زمان خواندن آن، روز عید غدیر ذکر شده است.[۳]
شیخ عباس قمی با استناد به کلام عثمان بن سعید گفته است که این زیارت را هر روز از دور و نزدیک میتوان خواند. [۴]
سند زیارت
این زیارتنامه با سندی معتبر ازسوی ابنمشهدی نقل شده است؛ او این روایت را از شاذان بن جبرئیل قمی، از محمد بن علی طبری، از ابوعلی طوسی، از پدرش شیخ طوسی، از شیخ مفید، از ابنقولویه، از کلینی، از علی بن ابراهیم قمی، از پدرش، و از طریق حسین بن روح نوبختی و عثمان بن سعید عَمری، از امام حسن عسکری (علیهالسلام) و در نهایت از امام هادی (علیهالسلام) روایت کرده است. بر پایۀ نظر پژوهشگران حدیث، این سلسلۀ سند از استحکام و اعتبار بالایی برخوردار است.[۵]
همچنین محدث قمی نوشته است که بعداز تأمل معلوم میشود که در تمام زیارات نقلشده و بهجامانده، زیارتی به این درجه از صحت واعتبار و قوت سند پیدا نمیشود. [۶]
محور و محتوای زیارت غدیریه
محور اصلی زیارت غدیریه، اصل تولی و تبری و محتوای اصلی آن بیان فضائل امیرالمؤمنین (علیهالسلام) است. مهمترین بخشهای این فضیلتها عبارتاند از:
۱-فضیلتهای قرآنی امیرالمؤمنین (علیهالسلام)
در این زیارت بیش از ۳۰آیه آمده است که بیان کنندۀ فضایل امیرالمؤمنین (علیهالسلام) است؛ نظیر آیۀ لیلة المبیت، آیۀ تبلیغ، آیۀ ولایت و...
۲-فضیلتهای حدیثی
در زیارت غدیریه به بیان فضایلی که پشتوانۀ روایی در منابع حدیثی شیعه و اهلسنت دارد، اشاره شده است. مانند امیرالمؤمنین، سید الوصیین، وارث علم النّبیین، ولیِّ ربّ العالمین، امینالله فی ارضه، سفیرالله فی خلقه، الحجّة البالغة علی عباده، دینالله القویم، صراط مستقیم، نبأ عظیم، اوّل من آمن بالله، سید المسلمین، یعسوب المؤمنین، امام المتقین، قائد الغُرّ المُحَجَّلین، امام المتقین، اوّل من صَدّق بما انزل الله علی نبیه و... [۷]
۳-فضیلتهای تاریخی
این زیارت، بخشی از رشادتها و فداکاریهای تاریخی امیرالمؤمنین (علیهالسلام) را در مسیر دفاع از دین اسلام بازگو میکند؛ ازجمله حضور تعیینکنندۀ آن حضرت در جنگهای بدر، اُحد، احزاب، حُنین، صفّین، جمل و نهروان و...
امام هادی (علیهالسلام) در این زیارت، برخی از این فضایل را با استناد به کلام خودِ امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (علیهالسلام) نقل کرده است؛ ازجمله تأکید آن حضرت بر این نکته که عزت خویش را وابسته به حمایت مردم نمیدانست و از پراکندگی آنان هراسی نداشت.
همچنین مانند حدیث منزلت در زیارت غدیریه به ماجرای فدک، بیزاری از دشمنان ولایت، برائت از قاتلان امام حسین (علیهالسلام)، شهادت عمّار یاسر، شهادت امیرالمؤمنین (علیهالسلام) و شهادت سیدالشهدا (علیهالسلام) اشاره شده است.[۸][۹]
۴-مشابهت امتحانات امیرالمؤمنین (علیهالسلام) با انبیای الهی
در این زیارت، به شباهت ماجرای «لیلة المبیت» با داستان آمادگی حضرت اسماعیل (علیهالسلام) برای ذبح به فرمان الهی اشاره شده است؛ همانگونه که فداکاری و تسلیم در برابر ارادۀ خداوند، سبب نزول آیۀ لیلة المبیت در شأن امیرالمؤمنین (علیهالسلام) شد.
همچنین، ماجرای بالا بردن قرآنها بر سر نیزهها در جنگ صفین با وضعیت تنهایی حضرت هارون (علیهالسلام) در زمان حضور حضرت موسی (علیهالسلام) در طور میقات و گرایش بنیاسرائیل به گوساله پرستی مقایسه شده است؛ مقایسهای که ریشههای تاریخی انحراف و آزمون امتها را بهروشنی نشان میدهد.
شهادت امام هادی (علیهالسلام)؛ نتیجۀ دفاع از ولایت
با توجه به محتوای زیارت غدیریه و مواضع اعتقادی امام هادی (علیهالسلام)، شهادت آن حضرت را نمیتوان رخدادی تصادفی یا صرفاً سیاسی دانست. این شهادت، پیامد ایستادگی امام در دفاع از اصل امامت و تداوم خط غدیر است؛ خطی که از نگاه خلفای عباسی، تهدیدی دائمی برای اقتدار آنان محسوب میشد.
بدینترتیب، شهادت امام هادی (علیهالسلام) در امتداد همان مسیری قرار میگیرد که زیارت غدیریه ترسیم میکند: مسیر تقابل همیشگی ولایت الهی با سلطۀ مبتنی بر قدرت.
سرانجام پساز ۳۳سال امامت توطئۀ دشمنان امام هادی (علیهالسّلام) برای ایشان به ثمر رسید و وی به دستور «معتز» و سمّ «معتمد» که در آب یا انار ریخته شده بود، در سامرا مسموم شد و به شهادت رسید.[۱۰]
منابع معتبر و مورخان شیعه شهادت حضرت را در ماه رجب سال ۲۵۴هـ.ق میدانند. آیت الله مرعشی نجفی شهادت حضرت را در روز دوشنبه سوم رجب سال ۲۵۴هـ.ق میداند. [۱۱]
زیارت غدیریه، دریچهای روشن برای فهم اندیشۀ امامت در سیرهٔ امام هادی (علیهالسلام) و چرایی شهادت آن حضرت است. نکات بیان شده بهخوبی نشان میدهد که امام دهم شیعیان، حتی در سختترین شرایط حصر و فشار، هرگز از تبیین حقیقت غدیر و ولایت رویگردان نشد.
از این رو، شهادت ایشان را نباید تنها پایان زندگی یک امام دانست، بلکه باید آن را گواهی تاریخی بر تداوم مظلومیت امامت و زندهبودن پیام غدیر در بطن تاریخ اسلام تلقی کرد.
منابع
۱. دخیل، علیمحمد علی، ائمتنا، ج۲، ص۲۵۷، بیروت، دارمکتبه الامام رضا (علیهالسلام)، چاپ ششم، ۱۴۰۲هـ.ق
۲. مشهدی، الشيخ ابوعبدالله، مزار الكبير، ج۱۷، ص۲۴۶. جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه(ع)، ص۶۹۳
۳. شهید اول، المزار، ص۶۴
۴. قمی، هدیه الزائرین، ص۲۴۲؛ مفاتیح الجنان، اسوه، ص۳۶۱
۵. ابنمشهدی، المزار، ص۲۶۳
۶. قمی، هدیة الزائرین، ص۲۴۱؛ مفاتیح الجنان، اسوه، ص۳۶۳
۷. مجلسی، بحار الانوار، ج۹۷، ص۳۵۹
۸. مجلسی، بحار الانوار، ج۹۷، ص۳۶۲
۹. مجلسی، بحار الانوار، ج۹۷، ص۳۵۹
۱۰. جمعی از علما، وفیات الائمه، ص۳۸۶
۱۱. مرعشی نجفی، سید شهابالدین، مجموعۀ نفیسه، ص۵۶
